سرعت اینترنت در ایران طی یک ماه گذشته به شدت افت کرده است و کاربران زیادی در فضای مجازی نسبت به این مساله اعتراض کرده‌اند. هم‌چنین دسترسی به فیلترشکن‌ها برای باز کردن شبکه‌های اجتماعی فیلترشده مانند توییتر و تلگرام هم بسیار سخت شده است.
آیا روند قطع کلی اینترنت جهانی در ایران آغاز شده است؟ اصلاحات انجام شده بر طرح موسوم به «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» در چه حدی بوده است؟ در شرایطی که هنوز این طرح به تصویب مجلس شورای اسلامی نرسیده است، چرا کاهش سرعت و گرانی چند برابری قیمت اینترنت جهانی نسبت به اینترنت ملی را شاهد هستیم؟ آیا ایران توانایی قطع کامل اینترنت جهانی را در داخل کشور دارد؟ در صورت وقوع این اتفاق، آیا شهروندان ایرانی هم‌چنان می‌توانند فیلترینگ را دور بزنند و به اینترنت آزاد یا شبکه‌های اجتماعی متصل شوند؟ دلیل کاهش سرعت فیلترشکن‌ها در یک ماه گذشته چه بوده است؟ آیا ایران درحال تبدیل شدن به «چین» است؟
«امیر رشیدی»، پژوهش‌گر امنیت و دسترسی به اینترنت در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» به این سوال‌ها پاسخ می‌دهد. او می‌گوید در صورتی که اعتراضی گسترده و منسجم از سوی شهروندان و جامعه مدنی نسبت به کاهش سرعت و گرانی اینترنت بین‌المللی رخ ندهد، بعید نیست به زودی شاهد قطع سراسری اینترنت جهانی در ایران باشیم.
***
آیا اینترنت آزاد در ایران نفس‌های آخرش را می‌کشد؟
بانیان طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی معتقدند این طرح به منظور صیانت از حقوق شهروندان برنامه‌ریزی شده است. ولی کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات می‌گویند طرح بیش از این که حمایت از حقوق شهروندان محسوب شود، حقوق کاربران فضای مجازی را محدود می‌کند و نقض آزادی بیان را در پی دارد.
امیر رشیدی، پژوهش‌گر امنیت و دسترسی به اینترنت به «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید تحلیل جزییات طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی آسان نیست، زیرا احتمال تغییراتی بنیادین در شکل اجرای آن وجود دارد.
او توضیح می‌دهد: «آن چیزی که حالا می‌توانیم با قاطعیت درباره‌اش صحبت کنیم، این است که حکومت و دولت ایران عزم راسخی در گسترش محدودیت کاربران فضای مجازی برای دسترسی به اینترنت آزاد دارند و قطعی کامل اینترنت جهانی در ماه‌های آینده دور از ذهن نیست. گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس را صادقانه‌ترین گزارش از سوی نهادهای حکومتی می‌دانم، زیرا هر وجدان آگاهی با خواندن متن طرح نمایندگان مجلس متوجه خواهد شد که اجرای آن چه آثار زیان‌باری بر روی حریم خصوصی شهروندان، کسب و کارهای اینترنتی و اصل دفاع از آزادی بیان خواهد داشت. رضا تقی‌پور و هم‌حزبی‌های او که متعلق به جبهه تندرو پایداری هستند، تمام تلاش خود را می‌کنند تا این طرح هرچه زودتر و با جزییات سرکوب‌گرایانه بیشتری اجرا شود، زیرا تمامیت‌خواه هستند. شهروندان و جامعه مدنی نباید نسبت به وقوع این کودتا علیه اینترنت سکوت کنند.»
اول دی ۱۴۰۰، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی تحقیقی و البته غیر قابل انتظار، از کاهش سرمایه اجتماعی نهادی، ایجاد بی‌ثباتی در قوانین و مقررات اقتصادی، به مخاطره افتادن امنیت سرمایه‌گذاری، مداخله بسیار زیاد طرح در شوون مختلف زندگی مردم، ترغیب نخبگان به مهاجرت و عدم شفافیت در مفاد و فرآیند اجرا به عنوان اشکالات جدی طرح موسوم به صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی نام برد.
این گزارش با حملات تند برخی از حامیان طرح مواجه شد؛ به طور مثال، «رضا تقی‌پور انوری»، نماینده مجلس و رییس کمیسیون مشترک طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی که در دولت «محمود احمدی‌نژاد» هم وزیر ارتباطات و فناوری بود، ضمن انتقاد از رسانه‌ای شدن گزارش مرکز پژوهش‌ها، آن را یک «بیانیه سیاسی» خواند.
آیا ایران به زودی چین می‌شود؟
از نگاه امیر رشیدی، قطع کامل اینترنت جهانی برای حکومت ایران چندان دشوار نیست: «همین الان ۷۰ درصد از ترافیک اینترنت ایران متعلق به داخل است و زیرساخت فنی برای قطع آن ۳۰ درصد باقی‌مانده هم آماده شده است. از طرفی، هزینه استفاده از اینترنت بین‌المللی را هم بسیار گران کرده‌اند که این کار نیز اقدامی جهت عادت دادن مردم به استفاده از اینترنت ملی و اجرای بی‌سروصدای طرح قطع اینترنت آزاد است. برای بسیاری از مدیران تصمیم‌گیر، این‌که آزادی بیان سرکوب شود یا کسب و کارهای اینترنتی دچار زیان شوند، چندان اهمیتی ندارد و همین نکته ترسناک است. پس تنها اعتراض بدنه جامعه است که می‌تواند موجب توقف یا تاخیر در اجرای قطعی شود. تا زمانی که اینترنت جهانی وصل باشد، شهروندان به یک طریقی باز می‌توانند فیلترینگ را دور بزنند اما اگر اینترنت را به طور کلی قطع کنند، هیچ تکنولوژی درحال حاضر برای ارسال اینترنت آزاد از خارج ایران به داخل وجود ندارد.»
هم‌چنین در تازه‌ترین تغییراتی که بر روی این طرح ایجاد شده است، می‌توان به جلسه روز ششم دی کمیسیون مشترک طرح صیانت اشاره کرد که نسخه جدیدی از طرح با نام «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» را معرفی کردند.
بر اساس این طرح، مسوولیت کلان اعمال مصوبات کارگروه مدیریت گذرگاه ایمن مرزی، ایجاد هماهنگی‌های لازم بین دستگاه‌های مرتبط در اجرای این مصوبات و نظارت بر حسن اجرای آن‌ها بر عهده ستاد کل نیروهای مسلح گذاشته شده است. وزارت ارتباطات و فناوری نیز تنها امور اجرایی، نگه‌داری و راه‌انداری را بر عهده خواهد داشت که این‌ها معنایی جز آسان‌تر شدن دخل و تصرف حکومت و نظامی‌ها برای سرکوب آزادی بیان در فضای مجازی ندارند.
اعتراضات مردم چه نقشی در ماندگاری اینترنت بین‌المللی داشته‌اند؟
امیر رشیدی معتقد است قطع نشدن کامل اینترنت جهانی طی ماه‌های گذشته در ایران مدیون تلاش کنش‌گران اجتماعی و شهروندان فعال در فضای مجازی است که بارها با تشکیل کمپین‌های مجازی، نسبت به تجاوز به حریم خصوصی خود اعتراض کرده‌اند.
امیر رشیدی می‌گوید: «اگر این تلاش‌ها و ترس حکومت از عصبانیت مردم و تظاهرات خیابانی نبود، تاکنون همین اینترنت کم‌جان و اینستاگرام را از دسترس خارج می‌کردند. مساله طرح صیانت این است که می‌خواهند به صورت علنی مردم را شنود کنند و همان روند قضایی فرمالیته را هم دور بزنند. در نتیجه اعتراض خود مردم ایران از داخل کشور است که تاثیرگذار خواهد بود. همین حالا که حکومت به صورت چراغ خاموش پروژه کاهش دسترسی به اینترنت آزاد را آغاز کرده است، جامعه مدنی باید مقابلش بایستد.»
ممنوعیت انتشار وی‌پی‌ان‌ها و تعیین جزای نقدی و حبس برای متخلفان، دستور به وزارت ارتباطات برای شناسایی و غیرقابل استفاده کردن فیلترشکن‌ها، الزام شبکه‌های اجتماعی خارجی به پرداخت مالیات، تشکیل کارگروه گذرگاه مرزی برای مدیریت ترافیک ورودی و خروجی اینترنت و احراز هویت معتبر کاربران توسط ارایه‌دهندگان خدمات فضای مجازی از اصلی‌ترین موارد مطرح شده در طرح جدید صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی هستند؛ الزاماتی که سرنخ اصلی آن‌ها به سخنان دستوری «علی خامنه‌ای» می‌رسد.
رهبر نظام ایران در سال‌های اخیر بارها نسبت به کنترل فضای مجازی هشدار داده است. او در آخرین سخنرانی خود درباره اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، روز ۱۱ دی ۱۴۰۰ در دیدار با اعضای خانواده «قاسم سلیمانی»، فرمانده کشته شده نیروی «قدس»، شاخه برون‌مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ضمن انتقاد از حذف تصاویر سلیمانی توسط اینستاگرام گفت: «فضای مجازی در دنیای امروز زیر کلید مستکبران است. این واقعیت باید مسوولین فضای مجازی کشور را هوشیار کند تا به نحوی عمل کنند که دشمن نتواند به هر شکل و طبق اراده خودش در فضای مجازی عمل کند.»
فیلترشکن‌ها یکی‌یکی از کار می‌افتند
کاهش سرعت اینترنت و از کار افتادن فیلترشکن‌های معروف طی یک ماه گذشته صدای اعتراض شهروندان زیادی را درآورده است. «بهمن دارالشفایی»، روزنامه‌نگار در توییتر نوشته است: «وضعیت اینترنت این دو سه روز افتضاح‌تر از همیشه است. موبایل و خونگی هم نداره. جدا از این‌که پدر آدم در میاد تا فیلترشکن‌ها فعال شن، بدون فیلترشکن هم خیلی چیزهای معمولی مثل جی‌میل و اینستاگرام کندتر از معمول هستن. لعنت به باعث و بانیش.»
یک کاربر توییتر نوشته است: «دو سه روزه با هر فیلترشکن و وی‌پی‌انی می‌خواستم بیام، نمی‌شد. این یکی هم دیزلی کار می‌کنه. دلم براتون تنگ شده بود.»
«نیما اکبرپور»، خبرنگار حوزه اینترنت می‌گوید: «وزارت ارتباطات در نامه‌اش به زاکربرگ، خواهان رعایت اصل بی‌طرفی شبکه شده! درحالی که سیاست‌های این وزارت تماما بر اساس نقض بی‌طرفی در شبکه بنا شده. بارزترینش بهای متفاوت ترافیک داخلی و خارجی برای مصرف‌کننده و تبدیل اینترنت به فیلترنت است.»
کاربر دیگری با نام «مانی» به کنایه نوشته است: «سرعت اینترنت اونقدر کند شده که اگه پیاده بری دفتر مرکزی گوگل سوالت رو بپرسی، زودتر به جواب می‌رسی.»
«آزاده مختاری»، روزنامه‌نگار هم گفته است: «سرعت اینترنت افتضاح است. لطفا این پیام را دست به دست کنید تا برسد به وزیر ارتباطات.»
