برای حفظ میراث آینده باید به سازندگی بحران فکر کنیم

فاطمه داوری مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی در این نشست با بیان اینکه شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی همه‌ساله به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، شعاری را با هدف جلب نظر جامعه جهانی و کمک به حفاظت از بناها و محوطه‌های تاریخی اعلام می‌کند گفت: ایکوموس، پیام و شعار جهانی امسال را «بحران‌ها و منازعات از دریچه منشور ونیز» نامگذاری کرده است.

وی با اشاره به اینکه سال ۲۰۲۴ میلادی شصتمین سال شکل‌گیری «منشور بین‌المللی حفاظت و مرمت بناها و محوطه‌ها (منشور ونیز)» است در پاسخ به این پرسش که نقش منشور ونیز در این دوران پرآشوب چیست تصریح‌کرد: در این راستا این شورا از کشورها خواسته است به سیر تکاملی حفاظت از محیط‌زیست و میراث‌فرهنگی بپردازند، تأثیرات منشور ونیز بر روی عملکرد حفاظت از میراث‌فرهنگی در سراسر جهان را ارزیابی کنند و تناسب منشور ونیز را در مواجهه با چالش‌های شرایط اضطراری آب و هوایی، درگیری‌ها و بلایای طبیعی، بررسی و در مورد آن گفت‌وگو کنند.

وی در ادامه به بازخوانی مجدد منشور ونیز پرداخت و گفت: آیا در دهه‌های اخیر راهبردهای این منشور را به کار بسته‌ایم اگر آری نتایجش چه بوده و آیا با توسعه روز افزون نیازها آیا این منشور کفایت می‌کند و آنها را پاسخ می‌گوید.

تاب‌آوری بناهای تاریخی در برابر آتش سوزی

در ادامه این نشست مهناز اشرفی رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی-فرهنگی به بررسی شعارهای ایکوموس در سال‌های اخیر و مواردی که بر روی آنها تأکید شده پرداخت و مبحث تاب‌آوری بناهای تاریخی در برابر آتش سوزی را به بحث نهاد.

وی تاب‌آوری را مدیریت تغییر خواند و تصریح‌کرد: در مقابل سایر بلایای طبیعی آتش‌سوزی کمتر جدی گرفته شده است و شاید دلیل آن تکرار شدن سیل و زلزله و یا درک نشدن فشار توسعه و تغییر کاربری‌ها که منجر به ایجاد تغییرات و آسیب‌پذیری در بناها شده و یا کمبود بودجه باشد.

اشرفی افزود: در ۳۰ سال گذشته ۶۷ اثر ثبت شده در میراث جهانی مورد آتش‌سوزی واقع شده که بیشترین عوامل آن اختلالات الکتریکی، استفاده از وسایل گرمایشی نامناسب، اقدامات مرمتی گرمازا، سیگار کشیدن، نبود سیستم اطفای حریق، رعد و برق، نبود آگاهی و آموزش و … بوده است.

رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی-فرهنگی در ادامه به آتش‌سوزی در بناهای تاریخی در یک دهه اخیر ایران اشاره کرد و بیان برخی از تجارب و اقدامات صورت گرفته در کشورهایی نظیر ژاپن، ایتالیا، آمریکا و … در راستای تاب‌آوری در برابر آتش سوزی و اصول حفاظتی در اقدامات پیشگیرانه در برابر آتش و استراتژی‌های موجود پرداخت.

تهیه نظریه پایه برای میراث‌فرهنگی

محمد سالاری نیز با اشاره به وجود ۳۴ هزار اثر تاریخی در کشور ابعاد حفاظت را امری پیچیده خواند و با طرح این پرسش که برای حل این مسئله آیا باید تخصص گرایانه این موضوع را در چهارچوب‌هایی حبس کنیم و یا آن را به جامعه وارد کنیم اظهارکرد: ما موتور محرکه میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست نیستیم و به دلیل نخبه‌گرایی که در این حوزه شکل گرفته مردم با آن مقابله می‌کنند. ما باید ببینیم چطور می‌توانیم میراث‌فرهنگی را از فضای نخبگی و تخصص‌گرایی رها کنیم و آن را به امری غیر تخصصی بدل سازیم.

سالاری افزود: نخستین قدم در این راه تهیه نظریه پایه برای میراث‌فرهنگی است و نخبگان و سایرین باید نظریه پایه برای این حوزه داشته باشند همانطور که در مورد آموزش و پرورش و بهداشت و درمان نظریه پایه داریم. اینکه چگونه میراث‌فرهنگی را به امری اجتماعی تبدیل کنیم کار وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.

علیرضا قلی‌نژاد پیربازاری عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری نیز در ادامه این نشست با اشاره به اینکه امروز گفتمان میراث‌فرهنگی نسبت به دوره‌های پیش امروز متفاوت شده و با مسائل پیچیده، بحران‌ها و چالش‌هایی مواجه هستیم که نهادهای فرهنگی نظیر ایکوموس، ایکوم و … تلاش می‌کنند در خصوص این موارد تذکر دهند و از دست اندرکاران و جوامع جلب نظر کنند گفت: شاید لاینحل‌ترین این مسائل گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی است که از دهه ۹۰ میلادی در اروپا مورد تأکید قرار گرفته ولی در ایران هنوز به طور مناسب مورد توجه نیست.

وی افزود: چالش پیش روی میراث‌فرهنگی به اینجا ختم نمی‌شود و یکی از مشکلات حوزه میراث‌فرهنگی مسائلی همچون نبود سرمایه اجتماعی، موج فراگیر دیجیتالی شدن، فناوری‌ها و … است. مسئله جدی این است که نظام برنامه‌ریزی کشور متوجه این نیست که میراث‌فرهنگی نحوه زندگی در این سرزمین را ریل‌گذاری می‌کند و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این راه نیازمند وجود پشتوانه تخصص‌های آموزش دیده به روز است. موضوعات بسیاری در چند دهه اخیر به این حوزه اضافه شده در صورتیکه نیرو و بودجه کافی برای انجام کارهای بزرگ در این حوزه وجود ندارد. این وزارتخانه هنوز در مرحله تغییر نوع نگرش جامعه به خودش است و تلاش می‌کند نوع نگاه افراد را به این موضوع تغییر دهد.

منشور ونیز منشور مادر از نظر متخصصان حوزه حفاظت

در ادامه ذات‌الله نیکزاد معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری منشور ونیز را از نظر متخصصان حوزه حفاظت یک منشور مادر خواند که دارای اهمیت بسیار است و تهیه شده برای اینکه راهنمای عمل باشد و اصول را به آنهایی که می‌خواهند در این حوزه فعالیت کنند نشان دهد. منشور ونیز زاده یک دوره بحران بزرگ (جنگ جهانی دوم) است که یک اصولی را در اختیار متخصصین حوزه حفاظت و مرمت گذاشته است.

وی افزود: آغاز به کار مرمت در ایران نیز همزمان و مبتنی با منشور ونیز است. منشور ونیز در ایران ریشه دارد و کارکرد آن در ایران قابل بررسی است و ارتباط معنا دار با ایران دارد. در برخی از موارد بازسازی‌هایی داشتیم و داریم که مطابق منشور ونیز انجام گرفته است. مرمت و حفاظت در ایران تجربه جهانی دارد.

نیک‌زاد در تشریح موضوع بحران و ارتباط آن با منشور ونیز گفت: در منشور ونیز به بحران‌ها اشاره مستقیم شده و به دلیل ایجاد بحران شکل گرفته است. منشور ونیز اثر محور است (شیء، بنا، شهر تاریخی) ولی بحران فراگیر است و نباید از منشور ونیز انتظار داشته باشیم که به حل مسئله بحران بپردازد زیرا هیچ منشوری این قابلیت را ندارد. در تاب‌آوری میراث در برابر بلایا باید به یک موضوع توجه کنیم که بحران یک وجه مخرب دارد ولی یک وجه سازنده نیز دارد که آن هم عبرت گرفتن از گذشتگان است. برای حفظ میراثمان در حال و آینده باید به سازندگی بحران فکر کنیم.

اثرات محیطی ساختاری ناپایداری‌های زمین در دشت تبریز

در پایان نیز پویا صادقی فرشباف عضو هیأت علمی پژوهشگاه در ادامه به بررسی اثرات محیطی ساختاری ناپایداری‌های زمین در دشت تبریز (به مناسبت سال آذربایجان شرقی) پرداخت.

وی با بیان اینکه دشت تبریز خاستگاه آثار تاریخی است که به دلیل موقعیت جغرافیایی در اثر عوامل طبیعی همواره مورد تهدید بوده و آسیب‌های جدی دیده است اما دوباره توانسته خود را از نو بسازد گفت: آثار تاریخی این منطقه طی سال‌ها آسیب‌های بسیاری دیده‌اند و از میان رفته‌اند.

صادقی فرشباف در تشریح این بحران‌ها به پدیده فرونشست، زمین‌لرزه، فرسایش و … اشاره و به بیان تعاریفی از هریک پرداخت و در ادامه و مواردی از این پدیده‌ها را در دشت تبریز مورد بررسی قرار داد.