1403/03/23 ایسنا
چند سالی می‌شود که سریال‌های شبکه نمایش خانگی از جایگاه مهمی در بین مردم برخوردار شده است و درصد زیادی از ایرانی‌ها حتی در خارج از کشور، سریال‌های شبکه نمایش خانگی را دنبال می‌کنند. در این سریال‌ها اما بازی‌های عجیبی با موسیقی می‌شود؛ درست همانند تلویزیون یا برخی از آثار سینمایی!
این اتفاقات عجیب عمدتا به رعایت حقوق کپی‌رایت مربوط هستند، حال گاه ممکن است یک اثر موسیقی را بدون اجازه صاحب اثر و پرداخت حقوق مادی و معنوی، در فیلم خود پخش کنند و یا اینکه از هر آهنگ خارجی که عشقشان بکشد، استفاده کنند.
البته که چنین رفتارهایی با آثار موسیقی در ایران، چندان اتفاق عجیب و جدیدی محسوب نمی‌شود و بعضاً ممکن است یک سریال تلویزیونی چند فصلی مانند «نون خ» طی سال‌های مختلف چند بار با این حواشی رو به رو شود.
درحقیقت سه سال پیش (فروردین ۱۴۰۰) در قسمت پایانی از فصل سوم سریال تلویزیونی «نون خ»، ترانه قدیمی «لیلیم لی» با صدای حسین صفامنش و آهنگسازی صادق آزمند پخش شد؛ آهنگی که در واقع بازسازی یک موسیقی ترکیه‌ای با شعری کُردی بود و در همان زمان حتی شهرام ناظری را هم به انتقاد وا داشت.
البته که بعدا صادق آزمند ـ آهنگساز سریال «نون خ» ـ درباره شباهت موسیقی قطعه‌ای که در قالب این سریال پخش شد با نمونه ترکیه‌ای آن، به ایسنا توضیح داد که «موسیقی قطعه «لیلم لیل» اصالتی کُردی دارد. ممکن است برخی پس از گوش دادن اثر در تیتراژ پایانی سریال، قطعه بازخوانی شده توسط ابراهیم تاتلیس (خواننده ترک) برایشان یادآوری شود، ولی این خواننده به دلیل کُرد بودنش چندتا از ملودی‌های فولکلور کردی همانند «لیلم لیل» را به ترکی برده است.»
همانطور که پیشتر اشاره شد، حواشی موسیقی سریال «نون خ» بعدا هم ادامه پیدا کرد و همین امسال حسین صفامنش که سه سال قبل برای این سریال خوانده بود، پس از پخش آخرین قسمت‌های سریال تلویزیونی «نون.خ» به کارگردانی سعیدآقاخانی، با انتشار ویدیویی نسبت به استفاده آثارش در سریال «نون. خ» اعتراض کرد و گفت: «به زودی پیگیری قانونی و قضایی نسبت به این موضوع را آغاز خواهد کرد.»
با این حال مهدی فرجی تهیه کننده سریال «نون.خ» بعدا در واکنش به این اتفاق گفت: «ما در بخش کولبرها از موسیقی آقای صفامنش استفاده کردیم، البته نافی موضوع مالکیت معنوی نیستم ولی تصورم نبود شکایت کنند. فکر می کردم او زنگ می زند و می گوید دمت گرم وقتی به کولبرها پرداختی از این قطعه استفاده کردی. حتما برای جبران ماجرا در خدمت هستم. در این ۲ فصل قبلی تلاشی هم صورت گرفت که بتوانیم با او مذاکره کنیم.»
و اما از «نون خ» هم که بگذریم، اخیرا در شبکه نمایش خانگی، سریال محبوبی به نام «افعی تهران» به کارگردانی سامان مقدم پخش شد که در آن از آثار موسیقی مشهور جهان همچون «رولینگ استونز»، «دکیور» و … استفاده می‌شد!
درحقیقت باتوجه به آثار پیشین سامان مقدم، گویا کارگردان بسته به سلیقه خود در موسیقی، در فیلم‌هایش از هر آهنگی که دوست دارد و از شنیدن آن لذت برده استفاده می‌کند. شاید در ابتدا بسیاری این اتفاق را مثبت به شمار بیاورند و سوال کنند مگر چه ایرادی دارد؟ اتفاقا اینگونه با آثار مشهور و خوب بهترین گروه‌های جهان آشنا می‌شویم!
البته که این فرضیه اصلا غلط نیست و در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های خارجی هم از آثار موسیقی متفاوتی در هر سبک و سیاقی استفاده می‌شود که عمدتا هم حال خوبی را به مخاطب منتقل می‌کند و در بسیاری از موارد هم به محض پخش اثر، نام آهنگ و گروه یا خواننده زیرنویس می‌شود.
اتفاقا در چنین مواردی مخاطب با یک اثر جدید و باکیفیت موسیقی آشنا می‌شود و یا اگر از قبل آشنا بوده، برایش تجدید خاطره می‌شود. از طرفی هم اگر گروه و هنرمند کمتر شناخته شده باشند، استفاده از اثر آنها در یک فیلم و سریال جهت معرفی آنها مفید است و اگر هم آن قطعه موسیقی از یک گروه خیلی معروف باشد، اینگونه مردم باری دیگر آن قطعه موسیقی را در درگاه‌های موسیقی گوش می‌کنند و آن قطعه موسیقی را به صدر جدول‌ها می‌رسانند و به نحوی برای آن گروه پول‌سازی می‌کنند.
نمونه این اتفاق دو سال پیش برای «متالیکا» رخ داد، به گونه‌ای که آهنگ «ارباب خیمه شب بازی» (Master of Puppets) از این گروه محبوب در سریال «چیزهای عجیب» پخش شد و این آهنگ نخستین جایگاه خود را در چارت موسیقی ۴۰ آهنگ محبوب بریتانیا در رتبه ۲۲، به دست آورد.
اما فراموش نکنیم که این نوع استفاده از آثار موسیقی در آثار تصویری خارج از ایران، حتما همراه با پرداخت حقوق مادی و معنوی بوده باوجود اینکه استفاده از این آثار برای خواننده‌ها و گروه‌های موسیقی درآمدزا خواهد بود! ولی اگر همین اتفاق در ایران صورت بگیرد، در اکثر موارد نه تنها خبری از پرداخت حقوق صاحب اثر نیست، بلکه حتی به صورت تلفنی هم اجازه‌ای کسب نشده حال استفاده از آثار موسیقی خارجی که بماند!
در این راستا اما گپ و گفتی داشتیم با بهرام دهقانیار (آهنگساز) تا این ماجرا را از زاویه دید او نیز بررسی کنیم.
در ابتدا از این هنرمند سوال کردیم که استفاده از آثار موسیقی غیر فارسی‌زبان در فیلم‌های ایرانی تاثیری در جذب مخاطب دارد؟
او پاسخ داد: بدون شک موثر است و کارگردان‌ها و تهیه‌کننده‌ها می‌دانند که یک قطعه موسیقی آشنا می‌تواند در جذب مخاطب موثر باشد. این امر صرفا هم به ایران محدود نمی‌شود و در فیلم‌ها و سریال‌های خارج از ایران هم این نوع بهره را از موسیقی می‌برند. البته که در خارج از ایران در ازای استفاده از یک قطعه موسیقی که تیمی با سختی آن را تولید کرده است، تهیه‌کننده حتما باید براساس درآمد میلیونی که کسب می‌کند، درصدی را به صاحبان آثار موسیقی که از کارشان در فیلم خود استفاده کرده، پرداخت کند.
دهقانیار درباره رعایت حقوق کپی‌رایت در ایران می‌گوید: حقوق کپی رایت در بسیاری از کشورهای جهان، بسیار سختگیرانه است ولی در ایران حتی قبل از انقلاب هم قانون کپی‌رایت خاصی نداشتیم و این نوع سواستفاده‌ها صورت می‌گرفت. البته موارد نادری در داخل ایران داشته‌ایم که تهیه‌کننده یا کارگردان یک فیلم، با سازنده اثر موسیقی یا خواننده آن تماس گرفته و از او برای استفاده از اثر موسیقی‌اش کسب اجازه کرده‌اند و یا بعضاً مبلغی را پرداخت کرده‌اند. ولی به هر حال این امر باید قانونمند شود و هر کسی نباید این اجازه را به خود بدهد که از آثار موسیقی هر گونه که می‌خواهد استفاده کند.
او ادامه می‌دهد: زمانی یک قطعه موسیقی متعلق به کسی نیست، مثلا یک قطعه موسیقی فولکلور که نه سازنده و نه ترانه‌سرای آن مشخص است که در این مورد هر جای دنیا هم که باشد استفاده از آن قطعه موردی ندارد. گاه نیز یک اثر موسیقی به عنوان اثری با مالکیت عمومی (public domain) تلقی می‌شود که تکلیف این نوع آثار نیز مشخص است، ولی زمانی که منبع اثر مشخص است، حداقل کاری که تهیه‌کنندگان فیلم و سریال می‌توانند انجام دهند، این است که با سازنده و صاحب اثر تماس بگیرند، جهت استفاده از اثر آنها کسب اجازه و به صورت توافقی مبلغی را پرداخت کنند تا بتوانند از آن اثر موسیقی استفاده کنند.
این هنرمند موسیقی درباره علت استفاده از آثار موسیقی خارجی در فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی گفت:
با شناختی که از کارگردان‌های خودمان دارم؛ چون قبلا آهنگی را شنیده و با آن ارتباط برقرار کرده‌اند، دوست دارند آن حسی را که خودشان تجربه کرده‌اند با بینندگانشان نیز به اشتراک بگذارند. درصورتی که کار درست این است که به آهنگساز یا تیم موسیقی که در اختیارشان هست و با او کار می‌کنند، آهنگ مورد نظر را معرفی کنند و از آنها بخواهند اثری از همان جنس برای فیلمشان بسازند؛ چراکه به هر حال در ایران امکان پرداخت حقوق هنرمندان و خوانندگان خارجی وجود ندارد، پس بهتر است که از آثار موسیقی اورجینال استفاده کنند.
در ادامه از این هنرمند سوال کردیم که آیا بهتر نیست در چنین مواردی، از آثار موسیقی گروه‌های مستقل ایرانی که با فضای فیلم همخوانی دارد، در صورت پرداخت حقوق آنها استفاده شود؟
او گفت: با این امر موافقم و کاملا اعتقاد دارم که باید از گروه‌های مستقل و خلاق موسیقی حمایت شود. مسئله این است که آیا آن تهیه‌کننده یا کارگردان دارای این بسط اطلاعاتی هستند که در جریان باشند چنین افرادی هم فعالیت می‌کنند و می‌توان از آثار آنها به جای آهنگ‌های خارجی استفاده کرد؟
این آهنگساز ادامه داد: تهیه‌کننده و کارگردان باید یک مشاور موسیقی آگاه داشته باشند که گزینه‌های مناسب ایرانی را به آنها معرفی کند تا بر آن اساس بتوانند آهنگ مورد نظر خود را انتخاب و با پرداخت حقوق هنرمندان موسیقی، در فیلم خود استفاده کنند. البته مشاور موسیقی خود می‌تواند موسیقیدان باشد ولی طی فیلم آهنگسازی بر عهده او نباشد، به هر حال مشاور موسیقی یک تخصص و رشته در موسیقی امروز است.
او تصریح کرد: نقض حقوق صاحبان اثر، به خاطر نبود مشاور موسیقی در تولیدات نمایشی ایران است. باید فردی به عنوان مشاور موسیقی باشد تا با شناختی که از تمام گروه‌های زیرزمینی یا گروه‌های موسیقی مجوزدار ایران دارد، جنس موسیقی مورد نیاز کارگردان و تهیه‌کننده را به آنها معرفی کند.
در پایان از او پرسیدیم که مبلغ حق الزحمه یا حقوق کپی‌رایت به چه صورت است که تهیه‌کنندگان از آن گریزان هستند؟
دهقانیار گفت: به شکل دقیق نمی‌دانم؛ چون براساس قوانین بین‌المللی کپی‌رایت، باتوجه به شرایط مختلف مانند «کیفیت اثر، میزان شهرت آن، ترانه، قدمت، میزان فروش آن در دوره خود و دوره‌های بعدی و تورم اقتصادی در هر برهه زمانی»، مبالغ متفاوتی به خالق اثر، صاحب اثر و دیگر عوامل تولید تعلق می‌گیرد و همه چیز کاملا نسبی است.
