غفلت از اسکلت تازه‌پیدا شده در تهران!

در خبرها آمده است که اسکلت در اختیار پزشکی قانونی قرار گرفته و گمان اولیه بر این است که اسکلت متعلق به یک انسان است که سال‌ها از مرگ او گذشته و به نظر می‌رسد بقایای جسدی است که تکه تکه شده است.

کشف اسکلت انسان در تهران، با توجه به پیشینه تاریخی دشت تهران و کشف اسکلت هفت هزار ساله هنگام حفاری‌های فاضلاب خیابان مولوی تهران، این پرسش‌ها را مطرح می‌کند که آیا میراث فرهنگی در جریان اسکلت نویافته تهران قرار گرفته است؟ آیا محل کشف این اسکلت بررسی باستان‌شناسی شده است؟ چرا با وجود دستورالعمل اجرایی مطالعات فرهنگی و تاریخی و پیوست میراث فرهنگی برای طرح‌های توسعه‌ای و عمرانی کشور، هنوز پروژه‌های شهری و عمرانی بدون حضور و اطلاع کارشناسان میراث فرهنگی و باستان‌شناسی انجام می‌شود؟

هرچند گزارش‌هایی که تا کنون از این اسکلت منتشر شده آن را به دوره معاصر نسبت داده است، اما با توجه به پیشینه تاریخی دشت تهران و همچنین یافته‌های تصادفی آن، به ویژه هنگام حفاری‌ها و اجرای پروژه‌های شهری، طبق ماده ۱ دستورالعمل اجرایی مطالعات فرهنگی ـ تاریخی و پیوست میراث فرهنگی برای طرح‌های توسعه‌ای و عمرانی کشور و همچنین ماده ۳ آیین‌نامه اجرایی حفاظت از میراث فرنگی کشور مصوب ۲۸ خردادماه ۱۳۸۲ شورای امنیت کشور، شهرداری‌ها موظفند در هر مورد که راسا اقدام به عملیات عمرانی می کنند یا مجوز آن را صادر می‌کنند و مکان عملیات به نحوی از انحا مشمول ضوابط حفاظتی اعلام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور است، بدوا نظر سازمان میراث فرهنگی کشور را استعلام کرده و بر اساس ان اقدام کند.

هیأت وزیران نیز به تاریخ چهارم اسفند ۱۳۸۲ به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصویب کرده است که تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها  و موسسه‌های دولتی موظفتد قبل از اجرای پروژه‌های عمرانی و در مرحله امکان‌سنجی نسبت به انجام مطالعات فرهنگی ـ تاریخی (میراث فرهنگی) در آن خصوص اقدام کنند و در طراحی و مکان‌یابی پروژه‌های یاد شده نتایج مطالعات انجام شده را رعایت کنند. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (برنامه و بودجه) موظف است بودجه مورد نیاز برای انجام مطالعات فرهنگی ـ تاریخی را در اعتبارات مربوط به طراحی واجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی پیش بینی کند.

با وجود چنین الزامات قانونی، اما پیگیری‌های ایسنا از معاونت میراث فرهنگی استان تهران حاکی از این است که هیچ نوع استعلامی از میراث فرهنگی درباره اسکلت نویافته تهران و لزوم بررسی باستان‌شناسی در محل کشف آن صورت نگرفته و مسئولان میراث فرهنگی از جزئیات اسکلت نویافته تهران اطلاعی ندارند.

نوروز رجبی، باستان‌شناس و مشاور رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با ایسنا درباره ضرورت و الزام قانونی حضور باستان‌شناس و کارشناس میراث فرهنگی هنگام اجرای پروژه‌های شهری و عمرانی و خسارتی که این غفلت وارد می‌کند، اظهار کرد: در موضوع برخورد آثار تاریخی و فرهنگی با پروژه‌های عمرانی چه در شهرها و چه در بیرون شهرها، اسناد بالادستی متعددی وجود دارد، یکی از آنها قانون برنامه چهارم توسعه است که تاکید کرده است در تمام پروژه‌های عمرانی پیش از اجرا باید مطالعات تاریخی فرهنگی  انجام شود. منظور از این مطالعات اقدامات باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و هر نوع بررسی میراثی از این دست است. در برنامه ششم توسعه نیز تاکید شد است طرح‌های زیربنایی خدماتی در سطوح ملی، منطقه، استانی و شهری باید پیوست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری داشته باشد. از سوی دیگر، شورای امنیت ملی کشور تمام شهرداری‌ها را موظف کرده است هنگام اجرای پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای ملاحظات میراث فرهنگی را رعایت کنید. از طرف دیگر، برای قانون برنامه چهارم توسعه، آئین‌نامه اجرایی نوشته شده است، ‌که ۶ بند دارد و کیفیت مطالعات تاریخی ـ فرهنگی را در پروژه‌های عمرانی مشخص می‌کند.

این باستان‌شناس افزود: اسناد بالادستی فراوان نشان می‌دهد در مواجهۀ پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای با آثار تاریخی حتما باید ملاحظات میراث فرهنگی درنظر گرفته شود. از قضا تمام اسناد بالادستی تاکید کرده است مرجع اظهارنظر درباره هویت تاریخی این پروژه‌ها، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. بنابراین، اداره میراث فرهنگی استان تهران موظف به حفاظت از آثار تاریخی است که در پروژه‌های شهری و غیرشهری یافته می‌شود. این وظفه آنهاست و به ویژه وظیفه معاونت میراث فرهنگی است و باید این موضوعات را به پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی ارجاع دهند. تا زمانی که پژوهشگاه و پژوهشکده باستان‌شناسی بازوی اجرایی در استان‌ها ندارند، این اداره‌های کل میراث فرهنگی استان‌ها هستند که  این کارها را باید پیگیری کنند و باقی مطالعات را با هماهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی پیش ببرند.

نوروزی درباره کشف «اسکلت بریانک» و ضرورت حضور باستان‌شناس و کارشناس میراث فرهنگی هنگام اجرای پروژه‌های عمرانی و بررسی چنین یافته‌هایی، گفت:‌ درباره این اسکلت اطلاعات کلی را در فضای مجازی دیدم و مطمئن نیستم این اسکلت آیا یک امر جدید است یا قدیمی؟ آیا تاریخی است یا نیست؟ طبعا وظیفه میراث فرهنگی استان تهران است که در شهر تهران اداره و مسئولیت دارد و باید این موضوع را پایش و گزارش کند و مرجع اظهارنظر طبعا باید آنها باشند، به سبب اینکه آنها باید رفته و دیده باشند و این شناخت را پیدا کرده باشند که اسکلت به دست آمده تاریخی است یا نیست.

مشاور رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی با توجه به اسناد بالادستی درباره روال مطالعه و بررسی مواد به دست آمده در پروژه‌های شهری و عمرانی، تاکید کرد: در چنین شرایطی هیچ الزامی وجود ندارد که سازمان‌ها و یا دستگاه‌ها به میراث فرهنگی در این خصوص گزارش دهد، مسئول میراث فرهنگی از هر منبعی مطلع شود که آثاری تاریخی یافته شده و ممکن است در معرض آسیب قرار گیرد، موظف به پیگیری و حفاظت از آن است. منابع خبری متعدد هستند، اینطور نیست که صرفا به منابع رسمی اکتفا شود یا منتظر استعلام بمانند. اخبار به هر طریقی به دست آید باید سنجش و ارزیابی شود.

این باستان‌شناس افزود: اینکه صرفا به منابع رسمی و یا استعلام‌ها بسنده کنیم، اصلا درست نیست، به ویژه آنکه آثار تاریخی ما بسیار گسترده هستند و بخش زیادی از آثار تاریخی هنوز شناسایی و ثبت نشده‌اند. بسیاری از آثار تاریخی ما شواهدی در سطح ندارند، بلکه تصادفی و اتفاقی شناسایی می‌شوند. بخش زیادی از گورستان‌های تاریخی در یک پروژه راه‌سازی، یا گازکشی و لوله‌کشی شناسایی شده‌اند که زیر رسوبات و فرسایش طبیعی پنهان شده بودند.

رجبی با اشاره به پیشینه تاریخی تهران، یادآور شد: دشت تهران مخروط‌افکنه است. میزان زیادی از رسوبات از دامنه‌های اطراف به پایین‌دست منتقل شده اند و طبیعی است که بسیاری از استقرارهای در منطقه پایین‌دست را بپوشانند. بارها اتفاق افتاده است. همین گور معروف مولوی در سطح نبود، در عمق شناسایی شد. بنابراین امر طبیعی است در تهرانی که مثل یک کتاب ورقه‌های تاریخی آن روی هم انباشته شده است، آثار تاریخی آن در عمق پایین‌تر پیدا شود.

این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است در عمق دو متری زمین در تهران، آثار تاریخی یافته شود؟ اظهار کرد: در دشت تهران به سبب حجم زیادی از رسوبات دامنه البرز که به سمت آن سرازیر می‌شود، طبیعی است که محوطه‌های باستانی پنج و هفت هزار ساله در زیر حجم زیادی از نهشته‌های طبیعی مدفون شده باشند. باستان‌شناسان در دشت قزوین که شرایطی به مراتب بهتر از دشت تهران دارد لایه‌های باستانی و تاریخی در عمق شش و هفت متر شناسایی کرده‌اند، بنابراین اینکه لایه‌های تاریخی در دشت تهران زیر پنج و شش متر باشد امر طبیعی است.

رجبی تاکید کرد: درباره محل کشف اسکلت نویافته بریانک باید متخصصان آن را ارزیابی و معاینه کنند و بعد تصمیم‌گیری شود. نسبت به این اسکلت آگاهی دقیقی وجود ندارد که درباره قدمت آن اظهارنظر کنیم، اما وظیفه میراث فرهنگی استان تهران است که آن را ارزیابی رصد و معاینه کند و گزارش آن را ارائه دهد.