اقتصاد ۲۴، ۱۴۰۳/۱۱/۲۳
آمار‌ها فریاد می‌زنند: ایران با ۲۶ اثر ثبت شده در یونسکو و رتبه پنجم اکوتوریسم جهان، درآمدی کمتر از یک صدم فرانسه از گردشگری دارد! این تناقض دردناک چگونه شکل گرفته است؟ پاسخ را باید در گرداب سیاست‌های ناکارآمد، زیرساخت‌های فرسوده، و تصویری مخدوش از «ایرانِ واقعی» جست‌و‌جو کرد؛ تصویری که نه در آیینه تاریخ، که در شکست‌های امروزمان منعکس شده است.
امروز، اما در سایه فراموشیِ خودساخته، تماشاگر صندلی‌های خالی هتل‌ها و موزه‌های متروک است. در حالی که همسایگانی مانند عربستان سعودی با پروژه‌های میلیاردی «نیوم» و ترکیه با میزبانی ۵۰ میلیون گردشگر در سال، سهم خود از اقتصاد جهانی را می‌ربایند، ایران حتی از رقابت با کشور‌هایی مانند آلبانی و صربستان نیز بازمانده است.
آمار‌ها فریاد می‌زنند: ایران با ۲۶ اثر ثبت شده در یونسکو و رتبه پنجم اکوتوریسم جهان، درآمدی کمتر از یک صدم فرانسه از گردشگری دارد! این تناقض دردناک چگونه شکل گرفته است؟ پاسخ را باید در گرداب سیاست‌های ناکارآمد، زیرساخت‌های فرسوده، و تصویری مخدوش از «ایرانِ واقعی» جست‌و‌جو کرد؛ تصویری که نه در آیینه تاریخ، که در شکست‌های امروزمان منعکس شده است.
این یک حقیقت تلخ است؛ ایران در عرصه گردشگری، یک گنج گوشه‌نشین است. کشوری با گنجینه‌ای از تمدن هفت هزار ساله در آغوش؛ از طاق‌های شکوهمند تخت جمشید تا کویر‌های رقصان ستارگان در طبس، از جنگل‌های هیرکانی تا آواز دیرینه کویر لوت. ایران، سرزمینی است که می‌تواند بهشت گردشگران جهان باشد.
به گزارش اقتصاد ۲۴، طبق گزارش‌های اخیر سازمان جهانی گردشگری، در سال ۲۰۲۴ شاهد رشد ۱۱ درصدی گردشگران در سطح جهان بودیم و تعداد آنها به حدود ۱.۴ میلیارد نفر رسیده است. در این بین، قاره اروپا با جذب نزدیک به ۷۴۷ میلیون نفر، آسیا و اقیانوسیه با بیش از ۳۱۶ میلیون نفر، آمریکای لاتین و شمالی با ۲۱۳ میلیون نفر و آفریقا با حدود ۷۴ میلیون نفر بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند.
این رشد جهانی همچنین به همراه افزایش ۳ درصدی در درآمد بین‌المللی گردشگری، که به ۱.۶ تریلیون دلار دست یافته، نشان‌دهنده بازگشت تدریجی جهان به دوران قبل از همه‌گیری کرونا است. در عین حال، برخی کشور‌ها با سیاست‌های هوشمندانه و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند در زیرساخت‌های گردشگری موفق شده‌اند در بازه‌های کوتاه زمانی نسبت به سال ۲۰۱۹ رکوردشکنی کنند. قطر با رشدی به میزان ۱۷۷ درصد، آلبانی با ۱۲۱ درصد، عربستان سعودی با ۹۸ درصد و کشور‌هایی همچون تانزانیا، صربستان، گواتمالا و بلغارستان با افزایش‌های ۳۸ تا ۵۳ درصدی، نمونه‌هایی از کشور‌های موفق در جلب گردشگران بوده‌اند. درآمد گردشگری در سال ۲۰۲۳ به رقم ۱۵۰۰ میلیارد دلار نرسیده، اما به ۹۷ درصد از سطح ۲۰۱۹ نزدیک شده است؛ در حالی که اروپا تنها از گردشگری ۶۶۰ میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.
به گزارش اقتصاد ۲۴، ایران، کشوری که در رتبه‌بندی‌های جهانی اکوتوریسم و گردشگری تاریخی فرهنگی به عنوان یکی از پنج و ده کشور برتر شناخته می‌شود، معجزه‌ای در جذب گردشگر از نظر کیفیت و جذابیت‌های بومی دارد. اما از نظر درآمدزایی و سهم در بازار جهانی، جایگاه ایران بسیار متفاوت و نگران‌کننده است؛ در حالی که کشور‌هایی مانند فرانسه سالانه بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار از این صنعت به دست می‌آورند، ایران در سال ۱۴۰۱ با بودجه‌ای حدود ۱۲۱ میلیارد دلار و میانگین درآمد به ازای هر نفر به رقم ۱۴۴۰ دلار، فاصله قابل‌توجهی با کشور‌های رقیب دارد.
برای مقایسه، هر فرانسوی به طور متوسط از گردشگری ۲۹۸۵ دلار درآمد دارد که این تفاوت نمادین، بازتاب‌دهنده نابرابری‌های اقتصادی و فقدان استفاده بهینه از پتانسیل‌های گردشگری در ایران است. از سوی دیگر، گزارش‌های وزارت میراث فرهنگی حاکی از آن است که مجموع گردشگران ورودی به ایران در سال گذشته کمی بیش از ۶ میلیون نفر بوده است؛ عددی که حتی در صورت اعتبار کامل آن به عنوان مصداق گردشگر واقعی، در مقایسه با میلیون‌ها گردشگری که کشور‌هایی مانند فرانسه یا اسپانیا جذب می‌کنند، به مراتب پایین است. این شکاف بزرگ تنها یک آمار سیستمی نیست؛ بلکه منعکس‌کننده مسائل ساختاری در سیاست‌گذاری، سرمایه‌گذاری و بازاریابی گردشگری در کشور است.
در آغاز دهه ۱۳۸۰، دولت ایران با تصویب سند چشم‌انداز ۲۰ ساله گردشگری، برنامه‌ای بلندمدت و جامع را برای رسیدن به جایگاهی معتبر در بازار جهانی تدوین کرد. در این سند، چهار دوره زمانی تعیین شد که هدف آن افزایش تدریجی تعداد گردشگران خارجی و درآمدزایی از این صنعت بود:
– دوره اول (۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸): هدف جذب ۲.۶ میلیون گردشگر و دستیابی به درآمد ۱.۵ میلیارد دلاری.
– دوره دوم (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳): رشد ۲۰ درصدی با رسیدن به ۶.۵ میلیون گردشگر و درآمد ۴.۵ میلیارد دلاری.
– دوره سوم (۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸): افزایش ۱۵ درصدی به ۱۳ میلیون گردشگر و دستیابی به ۱۰ میلیارد دلار درآمد.
– دوره چهارم (۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳): رشد ۱۰ درصدی با رسیدن به ۲۰ میلیون گردشگر و درآمد تقریبی ۲۵ میلیارد دلاری.
در صورت تحقق این اهداف، ایران می‌توانست تا سال ۱۴۰۴ سهمی حدود ۱.۵ درصدی از بازار گردشگری جهانی را به دست آورد. اما واقعیت تلخ این است که حتی در مقایسه با دوره‌های قبل از شیوع کرونا، ایران همچنان نتوانسته است به این اهداف دست یابد؛ در حالی که کشور‌هایی همچون قطر، عربستان سعودی و حتی پاکستان با سیاست‌های اصلاحی و بازنگری در رویکرد‌های گردشگری، موجبات رشد چشمگیری در جذب گردشگران را فراهم کرده‌اند.
. ضعف در بازاریابی و تغییر تصویر بین‌المللی
یکی از مهم‌ترین دلایل عقب‌ماندگی ایران، عدم توانایی در تغییر تصویر منفی کشور در عرصه بین‌المللی است. در حالی که همسایگان منطقه با استفاده از استراتژی‌های بازاریابی مدرن و تبلیغات هوشمند، توانسته‌اند تصویر جذابی از کشور خود ارائه دهند، ایران هنوز در عرصه تغییر نگرش عمومی و ایجاد جذابیت‌های گردشگری ناکام مانده است.
۲. سیاست‌های داخلی و عدم هماهنگی میان نهاد‌های مرتبط
به گزارش اقتصاد ۲۴، از نگاهی کلی، عدم هماهنگی میان دستگاه‌های دولتی، نهاد‌های مرتبط با فرهنگ و میراث و بخش خصوصی، روند توسعه گردشگری را دچار اختلال کرده است. آمار رشد تاسیسات گردشگری در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ تنها ۹.۵ درصد بوده است؛ در حالی که انتظار می‌رفت حتی در دوران همه‌گیری کرونا، با توجه به محدودیت‌های تردد، این شاخص متوقف یا در حداقل رشد قرار گیرد. اما برخلاف این انتظار، برخی از سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه صورت گرفته و حتی رشد‌هایی مشاهده شده است؛ اما این رشد ناکافی بوده تا بتواند جایگاه ایران را در بازار جهانی تغییر دهد.
۳. محدودیت‌های ویزا و سیاست‌های بین‌المللی
سیستم‌های پیچیده و محدودکننده صدور ویزا، همراه با نگرانی‌های امنیتی و تحریم‌های اقتصادی، مانعی بزرگ برای جذب گردشگران از اروپا و آمریکاست. به گفته محمدعلی اشرف واقفی، نایب‌رئیس سابق انجمن تورگردانان، تقریباً هیچ گروه گردشگر از این دو قاره به ایران سفر نمی‌کند و بازار گردشگری به روس‌ها و چینی‌ها محدود شده است.
۴. ناهماهنگی اهداف و عملکرد اقتصادی
به گزارش اقتصاد ۲۴، با مقایسه درآمد گردشگری ایران با کشور‌هایی نظیر فرانسه، تفاوت‌های قابل‌توجهی مشهود است. این تفاوت تنها به شاخص‌های اقتصادی مربوط نمی‌شود بلکه منعکس‌کننده سیاست‌های اقتصادی کلی کشور است که باعث نابرابری در دسترسی به منا چرا همسایگان پیشرفت می‌کنند و ایران عقب می‌ماند؟ بع درآمدی و رفاه اجتماعی شده است. این وضعیت می‌تواند از علل اصلی مهاجرت گسترده ایرانیان به خارج محسوب شود.
چرا همسایگان پیشرفت می‌کنند و ایران عقب می‌ماند؟
۱. تصویر بین‌المللی مخدوش:
ایران در رسانه‌های جهانی اغلب با چهر‌ه‌های سیاسی و امنیتی معرفی می‌شود. محدودیت‌های ویزا، تحریم‌های بانکی و نبود دسترسی به سیستم‌های پرداخت بین‌المللی (مانند کارت‌های اعتباری)، گردشگران را می‌ترساند. به گفته محمدعلی اشرف واقفی، نایب‌رئیس سابق جامعه تورگردانان ایران: «هیچ تور اروپایی یا آمریکایی حاضر به فعالیت در ایران نیست. حتی فصل بهار که اوج گردشگری است، هتل‌های ما خالی می‌مانند.»
۲. رقبای هوشمند:
– عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری ۸۰۰ میلیارد دلاری در پروژه «ویژن ۲۰۳۰»، ساخت شهر‌های آینده‌نگر مانند «نیوم»، و برگزاری رویداد‌های بین‌المللی (مانند فرمول ۱)، گردشگری لوکس و مذهبی را هدف گرفته است.
– ترکیه با ترکیب جاذبه‌های تاریخی و ساحل‌های زیبا، سالانه ۵۰ میلیون گردشگر جذب می‌کند و ۴۶ میلیارد دلار درآمد دارد.
درس‌هایی از سایر کشور‌ها و فرصت‌های پیش رو
تجارب موفق کشور‌های منطقه و حتی فراتر از آن، نشان می‌دهد که با اتخاذ سیاست‌های جامع و هماهنگ می‌توان در مدت زمان کوتاهی جایگاه گردشگری کشور را تغییر داد:
بازسازی تصویر بین‌المللی: استفاده از رسانه‌های نوین، همکاری با اینفلوئنسر‌ها و حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌تواند تصویر مثبت و جذابی از ایران ارائه دهد.
تسهیل فرایند صدور ویزا: ساده‌سازی و دیجیتالی کردن فرآیند‌های اداری و صدور ویزا می‌تواند موجبات افزایش ورود گردشگران از کشور‌های مختلف را فراهم آورد.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تاسیسات گردشگری: با توجه به پتانسیل‌های بومی و مناظر دیدنی، سرمایه‌گذاری‌های هدفمند در توسعه تاسیسات گردشگری می‌تواند نه تنها گردشگری خارجی بلکه گردشگری داخلی را نیز تقویت کند.
هم‌افزایی با بخش‌های فرهنگی و تاریخی: ایران با دارا بودن تاریخ و فرهنگ غنی، می‌تواند بسته‌های گردشگری جامع و منحصر به فردی را طراحی کند که هم از نظر فرهنگی جذاب باشد و هم از نظر اقتصادی سودده.
الگوگیری از موفقیت‌های جهانی: رواندا کشوری که پس از نسل‌کشی ۱۹۹۴، با تمرکز بر اکوتوریسم (مانند گوریل‌های کوهستانی) به یکی از مقاصد برتر آفریقا تبدیل شد. یا پاکستان که با رشد ۷۲ درصدی درآمد گردشگری در ۲۰۲۴، نشان داد که بازکردن در‌های فرهنگی و تسهیل ویزا می‌تواند معجزه کند.
علاوه بر این، پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که در دوران پساکرونا، استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های آنلاین در ارائه خدمات گردشگری می‌تواند به افزایش رضایت مشتریان و جذب گردشگران جدید منجر شود. سرمایه‌گذاری در این حوزه، به ویژه در بازاریابی دیجیتال و ارائه تجربیات مجازی از جاذبه‌های گردشگری، می‌تواند راهگشای معضل کنونی باشد.
از بحران به فرصت
به گزارش اقتصاد ۲۴، بحران گردشگری در ایران تصویری پیچیده از چالش‌های چندبعدی است؛ چالش‌هایی که از تغییر نگرش جهانی نسبت به ایران گرفته تا عدم هماهنگی در سیاست‌های داخلی و ضعف در زیرساخت‌های اقتصادی را در بر می‌گیرد. اما همانطور که گفته می‌شود، هر بحران فرصتی است برای بازنگری و تحول. ایران با دارا بودن ظرفیت‌های بی‌شمار در حوزه‌های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و اکوتوریسمی، اگر با نگاهی نوین و سیاست‌های هوشمندانه به این صنعت بنگرد، می‌تواند جایگاه خود را در بازار جهانی بازیابد.
برای این منظور، لازم است نهاد‌های دولتی، بخش خصوصی و جامعه مدنی دست در دست هم دهند تا هم تصویر بین‌المللی ایران تغییر کند و هم زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگران مدرن فراهم آید. تنها از طریق یکپارچگی در عملکرد، شفافیت در آمار و ارقام و تعهد به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، می‌توان به رویایی که در سند ۲۰ ساله گردشگری ترسیم شده بود، دست یافت و ایران را از دریچه یک فرصت طلایی در عرصه گردشگری بهره‌مند ساخت.
گردشگری تنها یک صنعت نیست؛ پنجر‌ه‌ای است به دنیا برای دیدن «ایرانِ اصیل»؛ ایرانِ اشعار حافظ، ایرانِ کویر‌های ستاره‌باران، ایرانِ جنگل‌های بارانی. اگر امروز اقدامی نشود، فردا دیر است. فردایی که در آن، نه‌تنها رقابت با دبی و استانبول، که حتی رقابت با باکو و دوشنبه نیز به رویایی دست‌نیافتنی تبدیل خواهد شد.
