کیانوش عیاری٬ کارگردان سینمای ایران کنار گذاشته شدن فیلمش از بخش مسابقه جشنواره فیلم فجر را “کاملا طبیعی و قابل پیش‌بینی” دانسته است.
کاناپه٬ تازه‌ترین فیلم اوست که به دلیل آنکه بازیگران زن آن روسری بر سر ندارند و با کلاه گیس روبه‌روی دوربین قرار گرفته‌اند٬ از بخش مسابقه سی و پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر کنار گذاشته شد.
عیاری در گفت‌وگویی با سایت خبری “سینما سینما” گفت: “من از ابتدا می‌دانستم که این فیلم برای بخش جایزه انتخاب نخواهد شد، زیرا بازیگران خانم ما در این فیلم روسری به سر ندارند.”
او گفته است که هر شش بازیگر زن فیلمش موهایشان را با نمره چهار کوتاه کرده‌اند و در تمام سکانس‌های فیلم با کلاه گیس هستند و پوشش خاصی ندارند.
آقای عیاری گفته است از این پس دیگر فیلمی نخواهد ساخت که بازیگران زنش در خلوت خودشان یا در حضور شخصیت‌های فیلم که با آنها محرم هستند روسری برسر داشته باشند.
موضوع پوشش سر شخصیت‌های زن در سینمای ایران در خلوت خود یا در حضور محارم، از زمان اجباری شدن حجاب پس از انقلاب ایران٬ یکی از دغدغه‌های اصلی کارگردانان و تهیه‌کنندگان ایرانی بوده است.
تعدادی از فیلم‌های ایرانی که در یکی دو سال پس از انقلاب ساخته شدند چون هنوز حجاب اجباری نشده بود با همان فرمول‌های پیش از انقلاب فیلمبرداری شدند٬ اما زمانی که فیلم آماده اکران شده بود٬ حجاب خط قرمز سینمای ایران شده بود و بسیاری از این آثار از جمله مرگ یزدگرد برای همیشه توقیف شدند.
عده‌ای از کارگردانان ایرانی می‌گویند که برای مخاطب اصلا طبیعی و قابل باور نیست که زنی با روسری بخوابد یا در زمانی که فقط شوهر یا پدرش در خانه است حجاب کامل داشته باشد.
این موضوع زمانی با داستان تضاد بیشتری پیدا می‌کند که داستان نه در جامعه روز ایران که در مقطعی تاریخی در پیش از انقلاب یا در فضایی خارج از ایران اتفاق می افتد.
کلاه به‌جای حجاب
یکی از نخستین تلاش‌ها برای طبیعی جلوه دادن پوشش شخصیت‌های زن در فیلم‌ها یا سریال‌های تلویزیونی ایرانی٬ هزار دستان ساخته علی حاتمی بود که ساخت آن زمانی آغاز شد که هنوز حجاب در ایران اجباری نبود.
با این حال بخش عمده‌ای از این مجموعه تاریخی تلویزیونی که داستان آن در ۱۳۲۰ می‌گذرد٬ در ابتدای دهه ۱۳۶۰ فیلمبرداری شد که حجاب اجباری شده بود.
شخصیت‌های اصلی زن این سریال که قرار است در داستان بی‌حجاب نشان داده شوند٬ کلاهی بر سر دارند و برخی از شخصیت‌های فرعی کلاهگیس دارند که از زیر این کلاه به مثابه حجاب معلوم است.
با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از فیلم‌های سال‌های نخستین پس از انقلاب داستانشان در دوره حکومت شاه می‌گذشت٬ استفاده از کلاه برای بازیگران زن به وفور دیده می‌شد.
استفاده از کلاه به جای حجاب که در واقع نخستین تمهید برای گریز حجاب معمول بود تا به امروز برای فیلم‌های تاریخی که داستانشان پیش از انقلاب رخ می‌دهد٬ اجرا می‌شود.
تازه‌ترین نمونه‌های استفاده از این تمهید سریال شهرزاد و معمای شاهاست که در برخی از قسمت‌های شهرزادعلاوه بر کلاه، از کلاه گیس زیر کلاه هم استفاده شده است.
بیشتر بخوانید: آیا ‘شهرزاد’ قصه انتخابات سال ٨٨ را می‌گوید؟
مردان در نقش زنان
در سال‌های نخستین ورود تئاتر غربی به ایران کمبود بازیگران زن در تئاتر را بازیگران مرد جبران می‌کردند و با پوشش و آرایش زنانه و تغییر صدایشان نقش زنان را بازی می‌کردند. این بازیگران و نقش آنان ”زن‌پوش” نام گرفتند.
پس از انقلاب ایران محدودیت‌های شرعی و عرفی که موانعی برای طبیعی جلوه دادن نقش زنان به وجود آورده بود٬ استفاده از بازیگران زن‌پوش در سینما و تئاتر بار دیگر مطرح شد و این بار با هدفی متفاوت.
با آنکه حضور بازیگران زن‌پوش در سینمای پیش از انقلاب و سینمای جهان متداول بوده است٬ اما دلیل بازی مردان در نقش زنان در سینمای پس از انقلاب دلایل متفاوت دیگری نیز داشته که مهمترین آنها حجاب و تماس بدنی با مردان بوده است.
نخستین باری که در یک فیلم مهم ایرانی پس از انقلاب مردی در نقش یکی از شخصیت‌های اصلی زن بازی می‌کند٬ فیلم دستفروش ساخته محسن مخملباف در سال ۱۳۶۶بود.
مخملباف در یکی از سه اپیزود این فیلم زن سالخورده‌ای را بدون حجاب به تصویر می‌کشد که نقش او را محمود بصیری بازی می‌کند.
آقای مخملباف به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید که با توجه به دشواری نقش امکان نداشت از بازیگر زنی با آن سن و سال استفاده کند. اما می‌گوید به جز این اصرار داشته که حتما این شخصیت بدون حجاب ظاهر شود٬ بنابراین چاره‌ای جز انتخاب بازیگر مردی برای بازی در این نقش نداشته است.
مشهورترین شخصیت زن‌پوش سینمای ایران در فیلم آدم‌برفی ساخته داود میرباقری شکل گرفت که اکبر عبدی نیمی از فیلم را با لباس٬ آرایش و صدای زنانه بازی می‌کند.
حضور این شخصیت با آرایشی غلیظ و لحنی عشوه‌آمیز مهمترین عاملی بود که چند سالی فیلم را به محاق توقیف برد٬ با این حال همین موضوع عاملی شد که پس از صدور پروانه نمایش یکی از پرفروشترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران شود.
اکبر عبدی در چند فیلم دیگر نیز نقش زنان را بازی کرد٬ از جمله خوابم می‌آید ساخته رضا عطاران و خواب‌زده‌ها ساخته فریدون جیرانی که در هر دو نقش زنی سالخورده را بازی می‌کند که بسیاری از محدودیت‌هایی که برای بازیگران زن لازم‌الاجراست٬ مانعی برای او محسوب نمی‌شود.
به جز نداشتن حجابی که برای بازیگران زن اجباری است٬ تماس بدنی با بازیگران مرد محرم این شخصیت‌ها هم عاملی بوده است که او برای چندمین بار نقش زنان را بازی کند.
سر تراشیده
حبر اساس فتوای مراجع تقلید شیعه دیده شدن موی زن توسط مرد نامحرم حرام است. با توجه به این فتوا که تقریبا همه مراجع تقلید بر سر آن اتفاق نظر دارند٬ در مواردی کارگردانان برای آنکه بر سر شخصیت زن فیلم‌شان روسری سرنکنند٬ موی او را از ته تراشیده‌اند٬ با آنکه این فیلم‌ها واکنش‌های زیادی در محافل محافظه‌کار مذهبی برانگیختند٬ اما نهایتا اکران شدند.
سرب یکی از نخستین فیلم‌های مطرح بود که بازیگر زن آن با سری تراشیده به تصویر کشیده می‌شود. فریماه فرجامی در این فیلم مسعود کیمیایی نقش زنی را بازی می‌کند که مبتلا به تیفوس است و باید موهایش را از ته بزند.
جلال معیریان در گفت‌وگویی می‌گوید با آنکه به کیمیایی پیشنهاد کرده که می‌تواند پوستی برای فریماه فرجامی بسازد که شبیه سر تراشیده باشد٬ کیمیایی از او می‌خواهد سر او را روبروی دوربین بتراشد.
سال‌ها بعد حضور بازیگر زنی بدون حجاب و با سری تراشیده در فیلم قرنطینه ساخته منوچهر هادی جنجال برانگیز شد. شخصیت زن فیلم که سرطان دارد موهایش را پس از شیمی درمانی از دست می‌دهد و در بیشتر صحنه‌های فیلم بدون حجاب ظاهر می‌شود.
این اتفاق در مورد فیلم شیفتگی، ساخته علی عصمتی نیز افتاد که شرط اکران فیلم را استفاده از “کلاه دیجیتال” برای رویا تیموریان، بازیگر فیلم گذاشتند که با سر تراشیده در مقابل دوربین رفته بود.
همچنین در یکی از اپیزودهای فیلم ده عباس کیارستمی یکی از کسانی که سوار ماشین می‌شود٬ زنی است که سر خود را تراشیده و می‌گوید از دست دادن موهایش برایش دشوار بوده و به تشویق شخصیت اصلی فیلم روسری از سر بر می‌دارد و سر خود را نمایان می‌کند؛ صحنه‌ای که از سوی وزارت ارشاد از دلایل توقیف فیلم عنوان شده است.
در پی نمایش این فیلم پاسخ برخی از مراجع تقلید جمله آیت‌الله علی سیستانی و ناصر مکارم شیرازی به این استفتا که حکم بازیگر زنی بدون مو و بی‌حجاب در فیلمی حضور می‌یابند چیست این بود که همان حکم بی‌حجابی و نشان دادن مو را دارد.
کلاهگیس
بیشتر مراجع تقلید شیعیان از جمله آیت‌الله علی خامنه‌ای و آیت‌الله سیستانی حکم کلاهگیس را برای بازیگران زن نیز جایز نمی‌دانند.
با این حال مسئولان وزارت ارشاد در دوره‌های مختلف برخوردی متفاوت با این موضوع داشته ا‌ند.
مسئولان فرهنگی جمهوری اسلامی در طول این سال‌ها همواره گفته‌اند که کلاه گیس نمی‌تواند ترفندی برای دور زدن حجاب باشد٬ اما تعداد فیلم‌هایی که از کلاهگیس به جای حجاب یا بخشی از آن استفاده کرده‌اند کم نبوده‌اند.
محسن مخملباف به بی‌بی‌سی می‌گوید که در فیلم ناصرالدین‌شاه٬ آکتور سینما برای بازسازی نقش دختر لر کلاه گیسی بر سر فاطمه معتمدآریا می‌گذارد٬٬ اما می‌گوید که برای گرفتن پروانه نمایش مجبور بوده در صحنه‌ای نشان دهد که کلاهگیس از سر معتمدآریا می‌افتد و او زیر آن حجاب دارد.
در سریال حضرت یوسف، ساخته فرج‌الله سلحشور کلاه گیس شخصیت‌های زن به گونه‌ای انتخاب شده که کاملا مشخص شود که مصنوعی است. با این حال همچنان استفاده از این کلاه گیس بر اساس فتوای مراجع تقلید از جمله آیت‌الله خامنه‌ای “اشکال دارد”.
اخیرا در فیلم آب‌نبات چوبی در ابتدای فیلم نوشته می‌شود که برای دو بازیگر زن این فیلم از کلاهگیس استفاده شده است. این فیلم بدون مشکلی اکران شد.
با این حال همین کلاهگیس راه را برای ورود فیلم کاناپه کیانوش عیاری بست.
تدوین و فیلمنامه
بسیاری از کارگردانان تلاش کرده‌اند که برای پرهیز از نشان دادن حجاب در خانه یا برای مثال بوسیدن یا در آغوش گرفتن مادر و پسری که پس از سال‌ها یکدیگر را می‌بینند یا فیلمنامه را طوری تغییر دهند که نیازی به این صحنه نداشته باشند یا نما را طوری قطع کنند که این صحنه‌ها غیر طبیعی جلوه نکند.
در یکی از مشهورترین نماها از این دست٬ رخشان بنی‌اعتماد در فیلم بانوی اردیبهشت در نمایی مینو فرشچی بازیگر فیلم که وارد اتاق خوابش می‌شود را نشان می‌شود و در حالی که مقنعه‌اش را برمی‌دارد نما قطع می‌شود.
عباس کیارستمی که می‌گفت در زمان فیلمسازی‌اش در ایران آموخته بود چگونه از روی سانسور بپرد٬ فیلم‌نامه‌اش را گونه‌ای می‌نوشت که مجبور نباشد زنی را تنها در خانه یا با همسرش نشان دهد که حجاب بر سر دارد.
او در گفت‌وگویی با بی‌بی‌سی فارسی گفته بود: “در هیچ فیلمی از من شما زنی را نمی‌بینید که در خانه در کنار شوهر و فرزندش روسری بر سرش باشد. نه به خاطر اینکه من مخالف حجاب باشم. به هر حال، حجاب در کشور ما یک قانون اجتماعی است و با اعتقاد یا بی اعتقاد، رعایت آن الزامی است و من هیچ مخالفتی با آن ندارم.”
با این حال او نیز طعم سانسور را برای رعایت نکردن حجاب در فیلم‌هایش چشید.
به او گفته شد که در چهار اپيزود از فيلم ده مواردی از جمله بی حجابی وجود دارد که در صورت حذف آنها پروانه نمايش عمومی فيلم صادر می شد. اما اين تعديل که در حد چهار، پنج دقيقه بود با واکنش کيارستمی روبرو شد. او در مورد تغييری که قرار بود بر فيلمش اعمال شود گفت: “با اعمال تغييرات عنوان شده، اين فيلم شش می شود و ديگر ده نخواهد بود.”
- بیشتر بخوانید:عباس کیارستمی؛ آبروی سینمای ایران
بازیگران زن خارجی
در اواخر دهه شصت که ساخت برخی از فیلم‌های ایرانی در خارج از ایران رواج یافت٬ استفاده از بازیگران زن خارجی هم بخشی از آن بود. با این حال همان محدودیت‌های پوشش برای بازیگران زن خارجی که در فیلم‌های ایرانی بازی می‌کردند باید رعایت می‌شد.
اما در سال‌های اخیر استفاده از بازیگران زن غیر مسلمان بدون حجاب به شرط آنکه فیلم در خارج از ایران فیلمبرداری شده باشد٬ ظاهرا بلامانع بوده است.
یکی از نخستین مواردی که جنجال برانگیز شد٬ فیلم کتاب قانون ساخته مازیار میری بود که در سال ۱۳۷۸ ساخته شد.
در این فیلم پرویز پرستویی در نقش کارمندی ایرانی برای ماموریت به لبنان می‌رود و در آنجا عاشق دختری مسیحی می‌شود٬ دختر که در لبنان بی‌حجاب است٬ با ازدواج با مرد ایرانی٬ مسلمان می‌شود و به ایران می‌رود و با حجاب می‌شود.
نمونه فیلم‌های دیگری که مردی ایرانی در خارج عاشق دختری غیر ایرانی می‌شود٬ در سال‌های بعد بارها تکرار شد که در اغلب آنها شخصیت اصلی زن تا زمانی که در خارج است٬ بدون حجاب ظاهر می‌شود. برای نمونه می‌توان به فیلم‌های من سالوادور نیستم و سلام بمبئی اشاره کرد که در یک سال گذشته ساخته شده است.
موردی دیگر که اخیرا بازیگر زن خارجی که بدون حجاب در فیلمی ایرانی بازی کرده فیلم استرداد (محصول ۱۳۹۰) ساخته علی غفاری بوده است.
تفاوت این فیلم با دیگر نمونه‌های شبیه خود این بوده که این بازیگر در نقش یک شخصیت ایرانی بازی کرده است و کارگردان برای گریز از ترفندهایی نظیر کلاه و یا کلاه گیس٬ صدای الیسا کاچر٬ بازیگر اهل بلاروس را دوبله کرده است.
