تازه‌ترین آمار ماهانه در حوزه نشر کتاب ایران که از سوی روابط عمومی خانه کتاب وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده، بیش از هر چیز رشد نامتوازن و چهره متورم صنعت نشر این کشور را نشان می‌دهد.
کاهش شمارگان کتاب
بر اساس این آمار رسمی که به خرداد ۹۶ مربوط می‌شود، شمارگان کتاب طی یک سال اخیر به طور میانگین ۱۱ درصد کاهش داشته و به ۱۳۸۹ نسخه برای هر عنوان کتاب رسیده است.
فرستنده: آقای علیرضا اسدبکی
البته بیشتر بازار کتاب ایران در قرق کتاب‌های کمک آموزشی و همچنین کتاب‌های کودکان و نوجوانان است، به طوری که دو انتشارات کمک آموزشی “بین‌المللی گاج” و “کانون فرهنگی آموزش”، دو ناشر پرکار خرداد ۹۶ بوده‌اند و تعداد عناوین کتاب در حوزه کودک در این ماه نیز در مقایسه با دوره زمانی مشابه سال گذشته، ۵۶ درصد افزایش داشته است.
در نتیجه، میانگین شمارگان کتاب‌های جدی، از جمله آثار ادبی از میانگین اعلام شده برای شمارگان کتاب، کمتر است.
به عنوان نمونه، فرشید اسماعیل‌زاده، مدیر فروش نشر نی، درباره شمارگان کتاب‌های این انتشاراتی به سایت خبرآنلاین گفته است: “بازه تیراژ ما از ۳۰۰ تا ۹۰۰ نسخه است و کتابی را که فروش خوبی داشته باشد، در یکهزار نسخه منتشر می‌کنیم.”
موسی بیدج، شاعر و مترجم، نیز به خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا، گفته است: “قبلا کتاب‌های من پنج‌هزار نسخه چاپ می‌شد اما الان ناشر می‌گوید می‌نویسیم ۶۰۰ نسخه اما ۲۰۰ نسخه چاپ می‌کنیم.”
افزایش قیمت کتاب
همچنین در این مدت، متوسط قیمت کتاب حدود ۱۳۰۰ تومان یعنی ۸.۵ درصد افزایش داشته و به ۱۶ هزار و ۵۳۳ تومان رسیده است.
این میزان افزایش قیمت کتاب، تقریبا برابر با میزان تورم در این مدت است که از سوی مرکز آمار ایران اعلام شده است.
اردیبهشت سال ۹۵ نیز علی‌اکبر کلباسی، مدیر سالن کارنامه نشر نمایشگاه کتاب تهران گفت که متوسط قیمت کتاب طی ده سال گذشته، یعنی از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴، هفت برابر شده و از دو هزار تومان به ۱۴ هزار تومان رسیده است.
پیش از آن نیز مجید غلامی جلیسه، معاون وقت مؤسسه خانه کتاب، در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران گفت که بر اساس متوسط شمارگان کتاب‌های منتشره از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۹۲ میزان شمارگان کتاب‌های چاپ نخست حدود ۵۰ درصد کاهش داشته و در همین مدت قیمت کتاب ۲۰۵ برابر رشد کرده است.
اکثر ناشران ایرانی معتقدند که افزایش قیمت کتاب تأثیر منفیِ مستقیم بر خرید کتاب دارد و موجب کاهش شمارگان کتاب شده است.
محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث، چهار ماه پیش در گفت‌وگو با خبرآنلاین، درباره مشکلات نشر کتاب گفت که “اصلی‌ترین مشکل” به “اقتصاد ناشران” بازمی‌گردد که شامل “عدم همراهی بانک‌ها” و همچنین “مسئله مالیات” است.
در حالی که کتابفروشان از پرداخت مالیات معاف شده‌اند، برخی از ناشران ایرانی نیز از دولت می‌خواهند که آنان را نیز مشمول معافیت مالیاتی کند.
مدیر نشر ثالث همچنین با تأکید بر “گرانی کاغذ و مواد اولیه” اضافه کرد: “کتاب، کالایی تولیدی محسوب می‌شود که بازگشت سرمایه آن پس از تولید، زمان‌بر است و تا زمانی که آن سرمایه بازنگردد، ناشر نمی تواند دوباره هزینه کند.”
صنعت نشر مرکزگرا، با دو استثنا
عباس صالحی در بهمن ماه گذشته گفت که طی سه سال اخیر ۸۵ نمایشگاه استانی در مراکز استان‌ها و شهرهایی نظیر نیشابور و کاشان برگزار شده است.
با وجود تأکید مقامات وزارت ارشاد بر توجه دولت به فعالیت‌های فرهنگی در استان‌ها، آمار تعداد عناوین کتابها به تفکیک استان‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۸۶ درصد کتاب‌های ایران، در تهران تولید می‌شود.
در این میان وضعیت شهرهای قم و مشهد نسبت به دیگر شهرستان‌های ایران متفاوت است.
بیش از نیمی از کتاب‌هایی که در ۳۰ استان دیگر منتشر می‌شود، چاپ قم است و مشهد با در اختیار داشتن ۵.۷ درصد نشر شهرستان‌ها، رتبه دوم را دارد.
موسی حسینی کاشانی، مدیرکل ارشاد استان قم، اسفند گذشته در نمایشگاه کتاب این استان، اعلام کرد که قم با داشتن حدود ۱۲۰۰ ناشر فعال، دومین استان کشور از لحاظ نشر کتاب است.
همچنین در حالی که اغلب ناشران شهرستانی از بی‌توجهی دولت نسبت به نشر کتاب در شهرستان‌ها انتقاد می‌کنند، این مقام وزارت ارشاد از “آمار بالای یارانه‌های مصرفی در نمایشگاه کتاب قم” خبر داد و گفت که در سال ۹۵، دولت ایران ۲۴ هزار نسخه کتاب از ناشران قمی خریداری کرده است.
در مشهد نیز یوسف امینی، معاون فرهنگی ارشاد خراسان رضوی، در اسفند گذشته به خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا گفت که در یازده ماه نخست سال گذشته، ۳۷۶۰ عنوان کتاب در این استان منتشر شده و بیش از ۴۰۰ ناشر در این استان فعال هستند.
بیشتر کتاب‌هایی که در این دو شهر منتشر می‌شود، دینی است، به طوری که قم در زمینه چاپ کتاب‌های مذهبی، تهران را نیز پشت سر گذاشته و رتبه اول کشور را دارد.
چه کتاب‌هایی بیشتر چاپ می‌شود؟
اما چاپ کتاب‌های مذهبی مختص قم و مشهد نیست. سودی که چاپ این نوع کتابها دارد، ناشران دیگر شهرها به ویژه پایتخت را نیز وسوسه کرده است.
علاوه بر کتاب‌های کمک آموزشی و کتاب‌های کودکان، آنچه در زمینه شمارگان کتاب حرف اول را می‌زند، کتاب‌های مذهبی و حکومتی است.
در گزارش آماری خرداد ۹۶ آمده که دو کتاب “فرازهایی از وصیتنامه آیت‌الله مرعشی نجفی” و “ارتباط با خدا”، هر کدام با ۵۰ هزار نسخه، پرشمارگان‌ترین کتاب در این ماه بوده‌اند. در فهرست ده کتاب پرشمارگان، کتاب‌های “استفتائات آیت‌الله خامنه‌ای” و “تجوید آسان” نیز دیده می‌شود.
همچنین در فهرست کتاب‌هایی که چندین بار به چاپ رسیده‌اند که از آنها به عنوان “پرتکرارترین کتابها” نام برده شده، کتاب “راهبردهای مقام معظم رهبری در زمینه امر به معروف و نهی از منکر” با ۱۸ بار چاپ در صدر این فهرست قرار دارد.
در ادامه این فهرست، کتاب‌های “رمضان، انس با قرآن”، “طب اسلامی در بیان آیت‌الله تبریزیان”، “حدیث شریف کساء” و “راهنمای فرهنگ جبهه” جای گرفته‌اند.
اما طی سال‌های پس از انقلاب، همواره کتاب‌های مذهبی، بالاترین آمار کتاب‌های منتشر شده را به خود اختصاص داده است.
به گفته علی‌اکبر کلباسی، مدیر سالن کارنامه نشر نمایشگاه کتاب تهران، طی بازه ده ساله ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴، شانزده درصد کتاب‌هایی که در ایران تولید شده، در حوزه دین بوده است.
افت کیفی و رشد کمی، در شرایط سانسور
در شرایطی که اعمال سانسور آسیب جدی به کیفیت آثار منتشر شده در ایران وارد کرده، مقامات دولتی در مقابل، با برجسته کردن آمار کمی نشر کتاب، در تلاشند که موضوع سانسور را ناچیز جلوه دهند.
سیزدهم بهمن سال گذشته، عباس صالحی، معاون وزیر ارشاد گفت که از انقلاب ایران تا آن زمان، شمارگان کتاب در این کشور به یک میلیون نسخه رسیده که ۶۰۰ هزار عنوان آن چاپ اول بوده است.
چند روز بعد، رضا صالحی امیری، وزیر ارشاد، نیز اعلام کرد که ۶۵ هزار کتاب در سال ۹۵ مجوز نشر گرفتند. به گفته او، تعداد کتاب‌هایی که در این مدت پشت سد سانسور متوقف شدند “ناچیز” و “کمتر از سه‌هزارم” تعداد کتاب‌های منتشر شده است.
آمار نشر کتاب در انحصار دولت است و هیچ نهاد مستقلی اجازه تحقیق و ارائه آمار دقیق در زمینه کتاب‌های سانسور شده ندارد. با این حال اعمال سانسور، کیفیت کتاب‌های حوزه علوم انسانی و ادبیات و هنر را متأثر کرده است.
بر اساس آمار رسمی، پائین‌ترین آمار کتاب‌های منتشرشده به کتاب‌های حوزه هنر اختصاص دارد که تنها سه درصد بازار نشر ایران را شامل می‌شود.
همچنین ناصر فکوهی، استاد دانشگاه، نشر کتاب در حوزه علوم اجتماعی را “فاجعه” خوانده و در یک نشست رونمایی کتاب گفته است: “هر کتابی در این حوزه که شاید ارزش خواندن نیز نداشته باشد منتشر می‌شود.”
در شرایط سانسور، بازار چاپ کتاب‌های غیرقانونی رونق گرفته و اعتراض ناشران و نویسندگان را برانگیخته است.
روزبه کیاییان مدیر فروش نشر چشمه، دی‌ماه سال گذشته، در این زمینه به سایت فراتاب گفت: “یکی از عواملی که موجب افزایش این امر (چاپ غیرقانونی کتاب) شده، گسترش دایره کتب ممنوعه است… زیرا امروز می بینیم که بسیاری از کتابها مانند آثار محمود دولت‌آبادی مجوز نشر نمی‌گیرند.”
اشاره آقای کیاییان به رمان معروف و جنجالی “کلنل” است که سال‌هاست دولت ایران مجوز نشر آن را صادر نمی‌کند و اخیرا علاوه بر نسخه تقلبی این کتاب، انتشار غیرقانونی فایل صوتی آن نیز موجب اعتراض نویسنده‌اش شده است.
