به جز آثار تخریب شده در جنگ تحمیلی، وجود میدان‌های مین خنثی نشده نیز تا سال‌ها پس از جنگ مانعی برای فعالیت‌های باستان‌شناسان در برخی محوطه‌های باستانی بوده است.
به گزارش ایسنا، حسین عسگری یکی از پژوهشگران حوزه دفاع مقدس است. او در مقاله‌ای به نقد و بررسی عملکرد رژیم بعث عراق در برابر میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران درجنگ تحمیلی پرداخته است. این محقق در مقاله‌اش یادآور شده است: «انگیزه واقعی حقوق بین‌الملل در حفاظت و حمایت اموال فرهنگی در جریان مخاصمات مسلحانه، بر این فکر مبتنی بوده است که آثار فرهنگی بخشی از دارایی مشترک بشریت است و در صورت لزوم باید با فنون متناسب نگهداری شوند. اهمیت مسئله برای علما و صاحب‌نظران، حتی پیش از جنگ جهانی دوم نیز روشن بوده است. (۱)
در همین راستا هر دو کشور ایران و عراق در هنگام آغاز جنگ تحمیلی، معاهده ۱۹۵۴ لاهه در خصوص حفاظت از میراث فرهنگی در زمان مخاصمات مسلحانه را امضا کرده و به آن پیوسته بودند. با این حال امضای این معاهده سبب نشد تا بسیاری از آثار تاریخی از گزند حمله در امان بماند.
اموال فرهنگی (بناها و نواحی‌ای که از نظر باستان‌شناسی اهمیت دارد، آثار هنری، مجموعه‌های علمی، آرشیو) و ساختمان‌ها یا مکان‌هایی که این اموال در آنها نگهداری می‌شوند (موزه، کتابخانه، مخزن و مأمن) و محله‌های تاریخی بعضی از شهرها … حفاظت نیز نگهداری و حفظ حرمت اموال فرهنگی را شامل می‌شود و دشمن باید از هرگونه اعمال خصمانه، سرقت، غارت یا برداشت متقلبانه از آنها خودداری کند. (۲)
رژیم عراق در این زمینه همانند موارد دیگر، مقررات و کنوانسیون‌های بین‌المللی را نادیده گرفت و از همان روزهای نخست جنگ تحمیلی، میراث فرهنگی و آثار باستانی ایران از جمله قلعه و موزه‌ی شوش، بقعه‌ی دانیال نبی (ع)، آثار سنگی شهر آپادانا در شوش، موزه‌های هفت‌تپه و آبادان، قلعه‌ی سلاسل، پل باستانی شوشتر، مساجد باستانی کشور و موزه‌های فرهنگی و … را زیر آتش توپخانه و بمباران هوایی خود قرار داد و در طی جنگ تحمیلی با خصومت آشکاری نسبت به مواریث فرهنگی، میراث چند هزار ساله ایران را هدف قرار داد. (۳)
حملات موشکی و بمباران‌های هوایی شهرها و روستاهای ایران، به رغم محکومیت آن از سوی افکارعمومی بین‌المللی و ابراز نگرانی عمیق شخصیت‌های برجسته فرهنگی و علمی همچنان توسط رژیم بعثی عراق، به صورت حملاتی کور و بی‌هدف ادامه یافت. (۴)
نمونه‌هایی از حملات عراق به میراث فرهنگی ایران
۱- رژیم عراق در تاریخ ۲۲ اسفندماه ۱۳۶۳ (۱۳ ماوس ۱۹۸۵) در جریان حمله هوایی به شهر اصفهان، مسجد جامع این شهر را که از آثار پرارزش تاریخی و معماری ایران به شمار می‌رود، بمباران کرد و قسمت‌هایی از این بنای زیبا را ویران کرد.ریب مسجد جامع اصفهان
۲- خرمشهر که تجربه اشغال توسط نیروهای نظامی را از سر گذرانده، نمونه روشنی از نقض مقررات حقوق بین‌الملل و حقوق جنگ است. در این شهر بنایی بر جای نمانده است که نشانه‌ای از ویرانی را بر خود نداشته باشد. شدت و وسعت انهدام و ویرانی عمدی تا به حدی است که در خیال نمیگنجد و تنها در صورت وقوع زلزله‌ای شدید و مکرر می‌توان چنین حدی از ویرانی و خرابی را تصور کرد. علاوه بر ساختمان‌های اداری و مسکونی و مناطق تجاری و بازار، باغ‌ها و نخلستان‌ها نیز از گزند نابودی مصون نمانده است. منظره نخلستان‌های وسیع اطراف خرمشهر و آبادان که همگی درختانشان از ساقه قطع شده‌اند، بسیار تأثرآور است. از جمله آثار تاریخی و با ارزش خرمشهر، مسجد سیدالشهدا (ع) است که اطراف آن به کلی ویران شده و خود بنا نیز صدمه فراوان دیده است.
۳- شهر دزفول از نظر کثرت آثار تاریخی و بقاع و آرامگاه‌های اسلامی شاید در ایران کم نظیر و همچون گوهر تابناکی است بیش از ۱۵۰ موشک که هر یک حاوی ۷۰۰ تا ۸۰۰ کیلوگرم مواد منفجره قدرتمند بوده و صدها خمپاره، ساختار قدیمی شهر را ویران کرده است. قریب نیمی از بخش قدیمی شهر دزفول نابود شده و دیوارهای مسجد جمعه که ارزش باستانی دارد نیز فرو ریخته است.
همچنین، مسجد ملاعلی‌شاه دزفول، یکی از مسجدهای قدیمی شهر دزفول، بر اثر حملات مکرر موشکی عراق به شهر دزفول ۱۰۰ درصد ویران و تخریب شد. مسجد جامع دزفول نیز به دلیل آنکه در شیوه معماری آن به شرایط منطقه‌ای اقلیمی و آب و هوایی گرم و سوزان خوزستان توجه شده است و پایه‌ها و ستون‌های سنگی شبستان قدیمی آن نیز همانند مسجدهای نخستین اسلام طراحی شده است، یکی از مسجدهای جالب و مهم قرن اول هجری و از آثار مهم معماری قدیم به شمار می‌رود؛ بخش‌های شمالی و شمال شرقی این مسجد و بافت تاریخی آن نیز در حملات نظامی عراق به دزفول ویران شد. (۵)
۴- شهر تاریخی شوشتر نیز چندین بار، هدف حملات هوایی دشمن قرار گرفت که بر اثر آن، بناهای بسیاری از جمله قلعه سلاسل خسارت‌های فراوانی دید. مجموعه بزرگ قلعه‌های سلاسل شوشتر با تأسیسات نظامی، زیرزمین و سردابه‌های خود با شرایط زندگی تابستانی خوزستان متناسب است (۶)
۵- در کرمانشاه مسجد جامع، تکیه بیگلربیگی و تکیه معاون الملک در اثر حملات موشکی و بمباران‌های مکرر خسارت دیده است.
۶- شهر شوش و آثار و اموال فرهنگی آن هم بارها، هدف اصابت توپخانه و حمله‌های هوایی دشمن قرار گرفت که آخرین بقایای کاخ و کوشک عهد ساسانی موسوم به ایوان کرخه بر اثر این حمله‌های وحشیانه به تلی از خاک تبدیل شد. (۷)
۷- یکی از بناهای ارزشمند باستانی در قصر شیرین، یک چهار طاقی از زمان ساسانیان است که در اثر گلوله باران عراق آسیب دیده است.
۸- قلعه تاریخی کرکه، که در زمان ساسانیان بنا شده و از نمونه‌های معماری آن عصر و دارای اهمیت بسیاری است، در جریان تهاجم نظامی عراق خسارت دیده است. (۸)
بی‌توجهی عراق به درخواست‌های بین‌المللی
هیئت اعزامی یونسکو که به درخواست ایران و برای بازدید از خسارات وارد شده بر میراث فرهنگی به ایران سفر کرده بود، با مشاهده همین شواهد در استان‌های درگیر جنگ تصدیق کرد که لازم است در مورد توانایی‌های اجرایی کمیسیون (یونسکو) بحث و بررسی جدی‌تری صورت گیرد. (۹)
بار دیگر در سال ۱۹۸۷ مقامات سازمان جهانی یونسکو از مناطق تاریخی بمباران شده در ایران بازدید کردند. در همان سال به پیشنهاد ایران قطعنامه‌ای در مجمع عمومی یونسکو با نام «مشارک یونسکو در اجرا و به جریان انداختن معاهده ۱۹۵۴ لاهه» تصویب شد که در آن دوباره ازتمام کشورها خواسته شد به مفاد معاهده لاهه به هنگام جنگ پایبند باشند. (۱۰)
معاون مدیرکل یونسکو در خرداد ماه ۱۳۶۵ طی نامه‌ای به نمایندگی جمهوری اسلامی ایران گفته بود که برای حفظ و حمایت از آثار فرهنگی در زمان جنگ آرزو دارد که هر چه زودتر «جریان کنترل» پیش بینی شده در کنوانسیون لاهه به اجرا درآید و با وجود آنکه وی نوشته بود که موافقت دولت جمهوری اسلامی ایران با پیشنهاد مذکور و نیز تعیین یکی از مشاوران مدیرکل به عنوان کمیسر کل و تعیین کشور سوئیس به عنوان کشور بی طرف (از سوی ایران) را به عراق اطلاع داده است تا در صورت قبول عراق، هرچه زودتر «جریان کنترل» به اجرا درآید، ولی رژیم بعثی عراق به هیچ وجه زیر بار پذیرفتن پیشنهاد یونسکو و موافقت با اجرای کنترل مندرج در کنوانسیون نرفت و همچنان به ارتکاب جنایات خود ادامه داد.
به جز آثار تخریب شده، وجود میدان‌های مین خنثی نشده نیز تا سال‌ها پس از جنگ مانعی برای فعالیت‌های باستان‌شناسان در برخی محوطه‌های باستانی بوده است. گزارش‌هایی مبنی بر انجام نشدن کاوش‌های باستان شناسی در محوطه ایوان کرخه در خوزستان، منطقه چغا آهوان در نزدیکی شهر مهران، مناطق اطراف سرپل ذهاب و قصر شیرین و برخی محوطه‌های دیگر به دلیل وجود مین‌های خنثی نشده منتشر شده است.
