11.01.1402
مسائل اساسی فرهنگی به شیوه‌ای بیش از مسئله‌ای نمادین اشاره می‌کند. اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد (۱۹۴۸) حقوق فرهنگی را نشان می‌دهد و آنها را با اصولی مانند کرامت شخصی، توسعه‌ی فردی و مشارکت اجتماعی مرتبط می‌کند، مشروط بر این‌که هرکس به عنوان عضوی از جامعه حق تحقق بخشیدن به حقوق بشر را دارد. حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که برای حیثیت و رشد آزادانه‌ی شخصیت او ضروری است و حق دارد آزادانه در زندگی فرهنگی جامعه شرکت کند، از هنرها بهره‌مند شود و در پیشرفت علمی و فواید آن سهیم باشد (ماده‌ی ۲۷، بند ۱).
با این وجود شاهد این موضوع هستیم که جهت گسترش حریم آرامگاه شاهچراغ بافت تاریخی و قدیمی مجاور آن در دوره‌های مختلف تخریب شده است. تخریب حریم مجاور آرمگاه شاهچراغ شیراز با مجموعه‌ای از خانه‌ها و ابنیه‌ی قدیمی که دارای معماری ویژه‌ای است به طور مدام در سال‌های مختلف ادامه داشته است. در دوره‌های مختلف بارها به بهانه‌های گوناگون برای تخریب بافت تاریخی شیراز اقدام شده که با فشار افکار عمومی این موضوع به تأخیر انداخته شده است. در این زمینه سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در دوره‌های مختلف تلاش کرد تا در خصوص عدم تخریب این بخش، نقش سازنده‌ای بازی کند و در مواردی موفق شد که طرح‌های تخریب بافت قدیمی شهر شیراز را متوقف و از آن جلوگیری کند. اما به نظر می‌رسد با توجه به یک دست شدن قدرت در سطح اجرایی حکومت، بحث تخریب این بخش تاریخی با شدت بیش‌تری در حال پیگیری است. طرح ۵۷۰ هزار متری گسترش شاهچراغ -که باعث تخریب بخش‌های بزرگی از بافت تاریخی حریم مجاور آرامگاه شاهچراغ می‌شود- جهت ایجاد صحنی بزرگ‌تر، قبرستان زیرزمینی و مراکز رفاهی، خرید و غیره دوباره به مرحله‌ی اجرا درآمده است.
بحث‌های گوناگونی برای توجیه اجرای این طرح و به عکس برای متوقف کردن این طرح در جریان است. اما چگونه می‌توان با توجه به نگاهی حقوق بشری و توسعه‌ای پایدار بر اساس قوانین بین‌المللی به این موضوع پرداخت؟ در ادامه‌ی این نوشتار تلاش می‌شود به این سوال پاسخ داده شود.
شهرها به عنوان آثار مهم توسعه‌ی انسانی در فرآیند تاریخی ظاهر می‌شوند و از بسیاری جهات مرتبط با زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ضروری هستند. برای تفسیر شخصیت یک شهر، نگاه به توسعه‌ی شهر در روند تاریخی ضروری است. در این زمینه، شهرهای تاریخی -از جمله شهر شیراز- با حفظ لایه‌بندی تاریخی مداخله‌ی انسانی و انباشت فرهنگی ایجاد شده توسط این هویت‌ها، هویت‌هایی را که در دوره‌های مختلف وجود داشته‌اند، تجسم می‌کنند. شهرهای تاریخی مراکزی هستند که میراث ملموس و ناملموس را در بر می‌گیرند. آنها فقط ساختمان‌های قدیمی به عنوان محیط‌های فیزیکی نیستند. آنها مکان‌های زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند و شاهدی بر فعالیت‌های زندگی گذشته‌ی بشر هستند. آن‌چه شهر شیراز را منحصر به فرد می‌کند، ترکیب تجربیات گذشته و فضاهایی است که با تجربه شکل گرفته‌اند. با در نظر گرفتن پیری، غفلت، بلایای طبیعی و جنگ‌ها، برخی از لایه‌ها ممکن است در شرایط فیزیکی خوب باقی بمانند، درحالی که برخی دیگر ممکن است خراب، پوسیده یا ناپدید شوند. از این رو، حفظ بناهای تاریخی شهر شیراز نه تنها از نظر حفاظت کالبدی بلکه از نظر تضمین تداوم فرهنگی از گذشته تا آینده نیز حائز اهمیت است. شیوه‌های شکل‌گیری و احیای فضایی که امروزه اعمال می‌شود باید ارزش فرهنگی و کالبدی شهر شیراز را از گذشته حفظ کند و هویت این شهر را که تا امروز گسترش می‌یابد، حفظ کند. برخی از مناطق تاریخی شهر شیراز در طول زمان به دلیل تغییر در زندگی اجتماعی، شرایط فیزیکی و ساختارها به عنوان مراکز متروکه ظاهر می‌شوند. حفظ این مکان‌های تاریخی ایجاد شده توسط نسل‌های گذشته و داشتن میراثی با ارزش‌های جهانی می‌تواند به رشد اقتصادی و توسعه‌ی پایدار این شهر کمک کند.
جوامعی که پس از انقلاب صنعتی با توسعه‌ی عقل و فناوری بشری به سرعت به مصرف‌کننده تبدیل شده‌اند، امروزه به فکر «پایداری» افتاده‌اند. در ابتدا، اولین سوالات در مورد محیط زیست و منابع آن در مورد اقتصاد، مدیریت و شهرها مطرح شد. پایداری محیط زیست و اقتصاد ارتباط مستقیمی با محل سکونت یعنی شهر دارد. به همین دلیل، «پایداری شهری» یکی از عناوین فرعی مهم «پایداری» است. هدف پایداری شهری تمرکز بر ویژگی‌های موقعیت‌های محلی و تعادل بین حفاظت از میراث معماری و توسعه‌ی اقتصادی و عملکرد و سرزندگی محیطی است که مردم شیراز در آن زندگی می‌کنند و انتقال آنها به نسل‌های آینده. ظهور مطالعات نوسازی و احیای شهرهای تاریخی ارتباط مستقیمی با کاهش عملکرد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی فضاهای شهری موجود در کلان‌شهر شیراز و جبران این زیان دارد. احیای بافت تاریخی شهر شیراز از طریق برخورد با کاربران اجتماعی آن باید به عنوان بخشی از استراتژی توسعه‌ی پایدار برنامه ریزی شود.
از این منظر، زمانی که بین رویکرد توسعه‌ی پایدار، اقتصاد و سیاست‌های زیست‌محیطی هماهنگی وجود داشته باشد، ساختار اجتماعی شهر شیراز بهبود می‌یابد و توسعه‌ی پایدار شامل پایداری «اقتصادی»، «اجتماعی»، «زیست‌محیطی» و فرهنگی است. مفهوم پایداری شهری به دلیل فشارهای روزافزون در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی پدیدار شده است و پژوهشگران متعددی در این زمینه مطالعاتی انجام داده‌اند. در نتیجه گام‌های بین‌المللی برداشته شده در زمینه‌ی حفاظت، برنامه‌ریزی و پایداری شهری، نهادهایی تأسیس شد. در رابطه می‌توان به منشور ونیز (۱۹۶۴)، کنوانسیون یونسکو برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهانی (۱۹۷۲)، شورای بین‌المللی بناها و سایت‌ها و شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) اشاره کرد. هم‌چنین، نشست‌های بین‌المللی مانند کنفرانس ۱۹۷۲ استکهلم، اجلاس جهانی ۱۹۹۲ ریو، اجلاس جهانی ۲۰۰۲ ژوهانسبورگ برگزار شد و موضوعاتی مانند پایداری، توسعه و میراث فرهنگی مورد بحث قرار گرفت. علاوه بر این تلاش‌ها، «استراتژی حفاظت جهانی-WCS» که در سال ۱۹۸۰ منتشر شد، ابعاد اکولوژیکی و زیست‌محیطی را همراه با حفاظت و توسعه که در مفهوم پایداری گنجانده شده است، مورد بازنگری قرار داد. مفهوم حفاظت شهری پایدار در تضمین توسعه اقتصادی و احیای ارزش‌های میراث فرهنگی از یک سو و حفظ تداوم فرهنگی و تنوع اجتماعی از سوی دیگر برای حفظ و نگهداری بخش تاریخی شهر شیراز حائز اهمیت است. به همین دلیل حفاظت شهری پایدار با رویکردی جامع و یکپارچه با رجوع به برنامه‌ریزی استراتژیک باید مورد نظر قرار گیرد.
باید تلاش‌ها بر حفاظت و توسعه‌ی بخش تاریخی شهر شیراز با تاکید بر مشارکت فعال مردم محلی با هدف اصلی احیاء، زنده نگه‌داشتن و حفظ ارزش‌های تشکیل‌دهنده‌ی ساختار هویت در سکونت‌گاه‌های تاریخی این شهر در اولویت قرار گیرد. این اولویت‌ها می‌توانند بر اساس یک استراتژی برنامه‌ریزی گسترده، شامل معماری مشخص، سازه‌های تاریخی، آداب و رسوم و سنت‌ها، فعالیت‌های تولیدی و صنایع دستی و منابع طبیعی و ارزش‌های کاربری باشد. حفاظت و بقای ارزش‌های میراث ملموس و ناملموس شهر شیراز را می‌توان در استراتژی‌های برنامه‌ریزی با دامنه‌ها و محتوای گوناگون گنجاند. توصیه‌ی دیگر این است که طرحی با هدف تغییر، دگرگونی و احیای مناطق تاریخی شهر شیراز با تمرکز بر مشکلات مختلف در بخش‌های مختلف شهر انجام شود. پروژه‌های مطرح شده در بخش تاریخی شیراز را می‌توان «پروژه‌ی احیا» نامید که هدف آن ادغام این مناطق با گردشگری و ساکنان است. حتی اگر روش این پروژه‌ها تجدید، احیا یا کارکرد جدید باشد، باید اقداماتی انجام شود که مشارکت فعال مردم شیراز را در اولویت قرار دهد. در آغاز این اقدامات، حفاظت از ارزش‌های میراث فرهنگی ملموس و ناملموس باید مورد توجه تمامی ذینفعان مرتبط با راهبردهای برنامه‌ریزی قرار گیرد. علاوه بر راهکارهای حفظ و احیای ارزش‌های هویتی فضایی و عملکردی خاص مکان، میراث فرهنگی بهره‌برداران شهر شیراز نیز باید در زمره‌ی عناصر برنامه‌ریزی قرار گیرد.
اکثر شهرهای تاریخی مکان‌های نشان دهنده‌ی تمدن‌هایی‌اند که میزبان آنها هستند. متأسفانه آثار این تمدن‌ها به دلیل عدم حساسیت، مدرن شدن و شهرنشینی به سرعت از بین می‌رود. عموماً سرنوشت این گونه شهرها در درجه‌ی اول رها شدن و تخریب است، اما پس از آن می‌توان فضاهای کالبدی را با آثاری در حیطه‌ی حفاظتی مجدداً عملیاتی کرد. این‌گونه شهرها علاوه بر اسناد تاریخی، با ارزش‌های اجتماعی و سنتی مجهز به هویت محلی غنی شده‌اند. شهر شیراز با توجه به این‌که دارای این ارزش‌هاست باید به مرکز جذب خلاقیت و توسعه‌ی اقتصادی تبدیل شود.
توسعه‌ی پایدار تعریف مشترکی ندارد، اما با تلاش‌های زیاد فعالان فرهنگی و حقوق بشری به یکی از الزامات کنونی تبدیل شده است. به طور خلاصه می‌توان گفت توسعه‌ی پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای حال را برآورده کند؛ بدون این‌که توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود را به خطر اندازد. پایداری که در ابتدا بر اساس مبانی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در نظر گرفته می‌شد، بسته به مزایای آتی آن به طور جامع‌تری توسعه یافته است. مفهوم «فرهنگ» علاوه بر تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آن -که اصلی‌ترین حوزه‌های اساسی پایداری هستند-، در اجلاس جهانی توسعه‌ی پایدار که در سال ۲۰۰۲ در ژوهانسبورگ برگزار شد، گنجانده شد. در اجلاس رهبران (۲۰۱۰)، پایداری تحت چهار عنوان اصلی با معیارهای کاملاً مشارکتی و پیچیده توضیح داده شده است.
به عنوان پذیرش مشترک مطالعات قبلی، حفاظت از ارزش‌های میراث فرهنگی در ایجاد شهری پایدار ضروری است. انباشت شهر شیراز میراث فرهنگی آن است که ارزش جهانی دارد. بنابراین، این میراث فرهنگی شامل تجربیات، باورها و سبک زندگی برای ایجاد شهری پایدار ضروری است. این ایده بر این اساس است که ارزش‌های محسوس و ناملموس باید به عنوان شاخصی از زندگی شهری فراتر از یک ضرورت اجتماعی محافظت شوند. شهر شیراز به عنوان پلی عمل می‌کند و تجربیات و فرهنگی را که با ساکنان گذشته‌ی خود انباشته است، به ساکنان فعلی خود منتقل می‌کند. تمامی این پارامترها در توصیه‌های یونسکو برای شهرهای تاریخی مشخص شده است. پایداری در ابتدا مبتنی بر مفاهیم اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بود و فرهنگ نیز به این مفاهیم افزوده شد و کلی‌نگرتر شد.
